સિંધુ જળની શતરંજ .

ભારત સરકાર આનાથી વધુ સ્પષ્ટ મેસેજ આપી શકી ન હોત. પહેલગામ આતંકવાદી હુમલામાં ૨૬ પ્રવાસીઓના મોત થયા બાદ પહેલી વાર, વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ગુરુવારે કહ્યું હતું કે ભારત પૃથ્વીના ખૂણે ખૂણે દરેક આતંકવાદી અને તેના તરફ સહાનુભૂતિ ધરાવતા લોકોને ઓળખશે, તેમનો શિકાર કરશે અને ભગાડશે. બિહારના મધુબની જિલ્લામાં આયોજિત રેલીમાં મોદીએ અંગ્રેજીમાં બોલવાનું પસંદ કર્યું, જે દર્શાવે છે કે તેઓ ઇચ્છે છે કે મેસેજ કોઈપણ અવરોધ વિના સમગ્ર વિશ્વ સુધી પહોંચે. તેમણે આ મુશ્કેલ સમયમાં ભારતની સાથે ઊભા રહેલા દેશો અને નેતાઓનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો. આ અને હુમલા પ્રત્યે વિદેશી નેતાઓની પ્રતિક્રિયા દર્શાવે છે કે ભારતને જબરદસ્ત રાજદ્વારી સમર્થન મળે છે. કેન્દ્ર સરકારે ગુરુવારે સર્વપક્ષીય બેઠક પણ બોલાવી હતી. આ દર્શાવે છે કે દેશ એક છે. સરકાર ઉતાવળા અને અધૂરા દેખાય એવા રાજદ્વારી પગલાં લઈ રહી છે અને આતંકવાદીઓને શોધી કાઢવા માટે તમામ પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે.

પરંતુ સુરક્ષા અને ગુપ્તચર વ્યવસ્થામાં રહેલી ખામીઓને પણ ઓળખીને દૂર કરવી જોઈએ. પહેલગામ હુમલો જમ્મુ અને કાશ્મીરની આર્થિક સંભાવનાઓ અને ત્યાંની સામાન્ય થઈ રહેલી પરિસ્થિતિ પર હુમલો છે. આવી સ્થિતિમાં, ફક્ત ખીણમાં જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર દેશમાં વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત કરવો મહત્ત્વપૂર્ણ છે, જે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં સતત વધી રહ્યો છે. ભારત પૂર્ણ યુદ્ધથી કેમ દૂર ભાગે છે તે એક કોયડો છે. અનેક મોકા મળ્યા હોવા છતાં ભારતે ઈઝરાયલનું ટયુશન રાખવા જેવી મનઃસ્થિતિ કેમ છે? મોબાઈલમાં ઊંધું માથું કરેલી પ્રજાને શું નિર્બળ માની લેવામાં આવે છે? આ હુમલો સરહદ પારના આતંકવાદ સાથે જોડાયેલો હોવાથી, એ જાણીતી વાત છે કે પાકિસ્તાન આતંકવાદી જૂથોને પોષે છે અને નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડે છે.

આવી સ્થિતિમાં, સરકારે બુધવારે વેપાર બંધ કરવા, પાકિસ્તાની હાઇ કમિશનના અધિકારીઓને હાંકી કાઢવા અને સાર્ક વિઝા કન્સેશન સ્કીમ હેઠળ પાકિસ્તાની નાગરિકોને આપવામાં આવેલા વિઝા રદ કરવા જેવા પગલાં લીધાં. જોકે, સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ પગલું સિંધુ જળ સંધિને સ્થગિત કરવાનું હતું. એ પણ નોંધનીય છે કે ૧૯૬૦માં હસ્તાક્ષર કરાયેલી આ સંધિ ૧૯૬૫ અને ૧૯૭૧ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધો અને ૧૯૯૯માં કારગિલ યુદ્ધ દરમિયાન પણ સ્થગિત કરવામાં આવી ન હતી. આ મહત્ત્વપૂર્ણ છે કારણ કે પાકિસ્તાનનો મોટો ભાગ સિંધુ નદીના પાણી પર નિર્ભર છે. આનાથી પાકિસ્તાનમાં કૃષિથી લઈને વીજ ઉત્પાદન સુધીની પ્રવૃત્તિઓ પર નકારાત્મક અસર પડી શકે છે. અંદાજ મુજબ, પાકિસ્તાનના કુલ સ્થાનિક ઉત્પાદન (ય્ઘઁ)નો લગભગ ૨૫ ટકા હિસ્સો સિંધુ જળ પ્રણાલી પર આધારિત છે. ગુરુવારે, પાકિસ્તાને આ ઘોષણાપત્રને નકારી કાઢયું અને કહ્યું કે સિંધુ નદીના પાણીના પ્રવાહને રોકવા અથવા વાળવાનો કોઈપણ પ્રયાસ યુદ્ધનો અપરાધ માનવામાં આવશે.

પાકિસ્તાને સિમલા કરાર પણ મુલતવી રાખ્યો. ભલે ભારત તાત્કાલિક પાણીનો પ્રવાહ બંધ ન કરી શકે, પરંતુ જાહેરાત એ વાત પર ભાર મૂકે છે કે કોઈપણ પગલું ભરી શકાય છે. ભારત પાકિસ્તાનના અર્થતંત્રને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડવાની સ્થિતિમાં છે, જે અર્થતંત્ર પહેલાથી જ ખરાબ સ્થિતિમાં છે. આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય ભંડોળ (ૈંસ્ખ)ના ડેટા અનુસાર, નોમિનલ યુએસ ડોલરના સંદર્ભમાં તેનો ય્ઘઁ ૨૦૨૨ કરતા ૨૦૨૪માં ઓછો રહેશે. સામાન્ય ડોલરના સંદર્ભમાં, તેનો માથાદીઠ ય્ઘઁ ૨૦૨૪માં લગભગ ૨૦૧૫ જેટલો જ રહેશે. પાકિસ્તાન ઘણા વર્ષોથી ૈંસ્ખ સહાય કાર્યક્રમો પર ટકી રહ્યું છે. રાજદ્વારીની વાત કરીએ તો, છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી સતત પ્રયાસો દ્વારા, ભારત પાકિસ્તાનને ઈતર દુનિયાથી અલગ પાડવામાં સફળ રહ્યું છે. પાકિસ્તાનના વિવિધ પ્રદેશોમાં સ્વતંત્રતાની હવે ફેલાઈ છે જે બલુચિસ્તાન જેવા અલગતાવાદી આંદોલનરૂપે ભડકી રહી છે.

અમેરિકાના અફઘાનિસ્તાનમાંથી ગયા પછી, પાકિસ્તાને પણ અમેરિકા સાથે અથવા વધુ વ્યાપક રીતે પશ્ચિમી દેશો સાથેનો તેનો સંબંધ ગુમાવી દીધો છે. પશ્ચિમ એશિયાએ પણ તેનાથી એક ચોક્કસ અંતર જાળવ્યું છે. પાકિસ્તાનમાં ચાલી રહેલા ચીની પ્રોજેક્ટ્સની સમસ્યાઓ ટૂંક સમયમાં બંને દેશો વચ્ચેની મિત્રતાને અસર કરી શકે છે. ગમે તે હોય, ભારતે વિશ્વભરના તેના મિત્ર રાષ્ટ્રો દ્વારા પાકિસ્તાન પર શક્ય તેટલો રાજદ્વારી દબાણ લાવવું જોઈએ અને તેના પર આતંકવાદને ટેકો આપવાનું બંધ કરવા માટે દબાણ કરવું જોઈએ. એ દુર્ભાગ્યપૂર્ણ છે કે પાકિસ્તાની લશ્કર, ખાસ કરીને તેની સેના, હજુ પણ એ સમજવામાં નિષ્ફળ જાય છે કે આતંકવાદને ટેકો આપીને તેને કંઈ મેળવવાનું નથી. તેનાથી વિપરીત, આવી કાર્યવાહી પાકિસ્તાન માટે પરિસ્થિતિને વધુ મુશ્કેલ બનાવશે.