યુરેશિયા-ભારત સંબંધચક્ર

બ્રિક્સ પરિષદને કારણે અનેક નવા વિષયના તરંગો વહેતા થયા છે. વિવિધ રાષ્ટ્રો વચ્ચેના સહ-અસ્તિત્વના સિદ્ધાન્તને આધારે જ આગળની સફર ચલાવવી પડે એમ છે. સોવિયેત રશિયાના વિઘટન પછીના યુરોપ વત્તા એશિયા એટલે કે યુરેશિયા સાથે ભારતના મજબૂત સંબંધોની શરૂઆત ચીન અને યુરોપિયન યુનિયનની વધતી જતી ભૌગોલિક રાજકીય સ્પર્ધા વચ્ચે ટકાઉ વિકલ્પ તરીકે ઉભરી આવ્યા છે. જ્યારે ચીન અને યુરોપિયન સંઘ તેમના કનેક્ટિવિટી કોરિડોર પર કામ કરી રહ્યા છે, ત્યારે ભારતનો અભિગમ શાંતિ, સ્થિરતા અને સ્થિર વિકાસનું લક્ષ્ય રાખે છે તથા સરખી ભાગીદારી ઉપર ભાર મૂકે છે. રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ અને પશ્ચિમ એશિયામાં ઇઝરાયેલના સંઘર્ષને કારણે પહેલેથી જ તણાવમાં રહેલો આ પ્રદેશ નવી કનેક્ટિવિટીથી વધુ પ્રભાવિત છે, જે ભવિષ્યની ભૌગોલિક રાજકીય ગતિશીલતાને આકાર આપી શકે છે.

આ સંઘર્ષોને કારણે જ યુરોપને વૈકલ્પિક ઉર્જા સ્રોતો શોધવા માટે મજબૂર થવું પડયું છે, જે ચીનને કેસ્પિયન પ્રદેશમાં તેનો પ્રભાવ વધારવા માટે પ્રેરિત કરે છે. દેશો વચ્ચે ઇંધણની પાઇપલાઇન અને કનેક્ટિવિટી જિયોપોલિટિક્સના કેન્દ્રમાં છે. ચીનનો ઉત્તરીય માર્ગ અને મધ્ય કોરિડોર મધ્ય એશિયા અને કેસ્પિયન પ્રદેશ દ્વારા ચીનને યુરોપ સાથે જોડવા માટે રચાયેલ છે. વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્ત્વપૂર્ણ હોવા છતાં, આ માર્ગો ગંભીર અવરોધોનો સામનો કરે છે. ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના પડકારો, જટિલ કર માળખાં અને લાંબા સમય સુધી રશિયા-યુક્રેનના યુદ્ધે આ કોરિડોરની કામગીરીને ગંભીર અસર કરી છે. સેન્ટ્રલ કોરિડોર, પરિવહનના લાંબા વિલંબનો સામનો કરે છે અને પોર્ટનું ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અવિકસિત રહે છે. વધુમાં, એક સરમુખત્યારશાહી ધરાવતા રાજ્ય તરીકે ચીનની વૈશ્વિક છબી બગડતી હોવાથી, ઘણા દેશો, ખાસ કરીને યુરોપમાં, બેઇજિંગના વિસ્તરણવાદી અને દેવા-જાળની મુત્સદ્દીગીરી અંગે નકારાત્મક છાપ છે. જેના કારણે ચીન સાથે કામ પાડવું બધા દેશી માટે મુશ્કેલ થઈ રહ્યું છે.

દરમિયાન યુરોપિયન સંઘે સધર્ન કોરિડોરના વિકાસ માટે દબાણ કર્યું છે, જેનો હેતુ ઉર્જા પુરવઠામાં વૈવિધ્ય લાવવા અને રશિયાને બાયપાસ કરવાનો છે. આ માર્ગમાં સ્કોપ હોવા છતાં, તેની સફળતા જટિલ ભૌગોલિક રાજકીય પરિબળો, ખાસ કરીને અફઘાનિસ્તાન-પાકિસ્તાન ક્ષેત્ર અને પડોશી દેશોના અનિશ્ચિત રાજકીય લેન્ડસ્કેપને કારણે જોખમમાં મુકાય છે. તુર્કમેનિસ્તાન-અફઘાનિસ્તાન રેલ્વે અને TAPI પાઈપલાઈન જેવા પ્રોજેક્ટ અટકેલા છે.  ઈરાન અને બલૂચિસ્તાન જેવા અસ્થિર પ્રદેશો પર સધર્ન કોરિડોરની નિર્ભરતા તેની સંભાવનાઓને વધુ જટિલ બનાવે છે. ટીકાકારો દલીલ કરે છે કે પ્રદેશમાં ભૌગોલિક રાજકીય અસ્થિરતાને જોતાં આ માર્ગ મહત્ત્વાકાંક્ષી હોવા છતાં તે અત્યંત જોખમી પ્રોજેક્ટ બની ગયો છે.

ખાસ કરીને ઇન્ટરનેશનલ નોર્થ-સાઉથ ટ્રાન્સપોર્ટ કોરિડોર (INSTC)  દ્વારા યુરેશિયન કનેક્ટિવિટી સાથે ભારતનું જોડાણ વધુ સ્થિર વિકલ્પ રજૂ કરે છે. ભારતને ઈરાન, રશિયા અને મધ્ય એશિયા સાથે જોડતો આ મલ્ટિમોડલ માર્ગ સોવિયેત પછીના યુગમાં ભારત માટે વિશાળ ફલક સુધી પહોંચવા માટે એક મહત્ત્વપૂર્ણ માધ્યમ બની ગયો છે. ઈરાન પરના પ્રતિબંધો અને અફઘાનિસ્તાનમાં જટિલ રાજકીય પરિસ્થિતિ જેવા પડકારો હોવા છતાં તે ટ્રાન્સપોર્ટ કોરિડોરનો સતત વિકાસ થઈ રહ્યો છે. ભારત આ કોરિડોર દ્વારા નોંધપાત્ર ધોરણે રશિયન ઊર્જાની આયાત કરે છે. ઈરાનમાં ચાબહાર બંદર એ ભારતની કનેક્ટિવિટી યોજનાનો બીજો મુખ્ય ઘટક છે, જે ભારતને પાકિસ્તાનને બાયપાસ કરવાની અને મધ્ય એશિયા સાથે વધુ ઊંડાણપૂર્વક જોડવાની મંજૂરી આપે છે.

ચાબહારનું વ્યૂહાત્મક મહત્વ ભારત અને ઈરાન વચ્ચે પોર્ટ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને વધુ વિકસાવવા માટેના કરારો દ્વારા રેખાંકિત કરવામાં આવ્યું છે. વધુમાં, તેમની આર્થિક અલગતા ઘટાડવા આતુર મધ્ય એશિયાના દેશોએ ૈંશજી્ભ અને ચાબહાર બંદર બંનેનો ઉપયોગ કરવામાં રસ દાખવ્યો છે. પ્રદેશની રાજકીય અસ્થિરતા અંગે ચિંતાઓ હોવા છતાં, ભારતના કનેક્ટિવિટી પ્રોજેક્ટ્સ અત્યાર સુધી યુએસ સાથે પશ્ચિમ એશિયાના સંઘર્ષથી સીધા વિક્ષેપથી બચી ગયા છે. વૈશ્વિક આર્થિક સ્થિરતાને ખલેલ પહોંચાડે અથવા ભારત સાથેના વ્યૂહાત્મક સંબંધોને નુકસાન પહોંચાડે એવી કોઈ ખલેલ વિકસિત દેશો તરફથી હજુ સુધી આવી નથી.

ૈંશજી્ભ અને ચાબહાર ઉપરાંત, ભારતે ચેન્નાઈ-વ્લાદિવોસ્તોક મેરીટાઇમ કોરિડોર જેવા અન્ય મોટા પ્રોજેક્ટ હાથ ધર્યા છે, જે હાલના વેપાર માર્ગોનો ઝડપી વિકલ્પ પૂરો પાડે છે. આ માર્ગ, ભારતના વ્યાપક યુરેશિયન કનેક્ટિવિટી પ્રયાસો સાથે, ભારતને પ્રદેશના ભૌગોલિક રાજકારણમાં મહત્વપૂર્ણ ખેલાડી તરીકે સ્થાપિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ છે.