બેને ગોળ, અન્યોને ખોળ .

કેન્દ્રીય નાણાંપ્રધાન નિર્મલા સીતારામને નાણાકીય વર્ષ ૨૦૨૪-૨૫ માટે બજેટ રજૂ કરતી વખતે, તેમના મંત્રાલયે જે રાજકીય સંદર્ભમાં બજેટ તૈયાર કરવાનું હતું તેનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, પણ એમની એ કરમ કઠણાઈ બજેટ પછી ચોતરફ ગાજી રહી છે. ખરેખર એમણે કહી જ દેવું જોઈએ કે બે-બે ટેકેદાર રાજ્યોને બેફામ લ્હાણી કરવા જતા બાકીનાં તમામ રાજ્યોને થઈ રહેલા અન્યાય બદલ અમે ક્ષમા ચાહીએ છીએ.  સરકાર ચલાવવા માટે જનતા દળ યુનાઇટેડ અને તેલુગુ દેશમ પાર્ટી (ટીડીપી) પર વધતી જતી નિર્ભરતા સાથે, આ બંને પક્ષોની જોહુકમયુક્ત ડિમાન્ડ પૂર્ણ કરવાનું દબાણ પણ વધ્યું હતું.  બજેટનો મોટો હિસ્સો બિહાર અને આંધ્રપ્રદેશ સાથે સંબંધિત પ્રોજેક્ટને સમર્પિત કરવામાં આવ્યો છે એ ઈતર રાજ્યો માટે દુ:ખદ ઐતિહાસિક ઘટના છે, પરંતુ સીતારામને અગાઉ બજેટ ૨૦૨૧માં જે રાજકોષીય એકત્રીકરણનો માર્ગ નક્કી કર્યો હતો તેને કોઈ મોટું નુકસાન થયું નથી. આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં વોટ ઓન એકાઉન્ટમાં રાજકોષીય ખાધને ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ (જીડીપી)ના ૫.૧ ટકા સુધી સીમિત કરવાનો લક્ષ્યાંક નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ બજેટમાં તેમાં વધારો કરવાને બદલે તેને ૪.૯ ટકા કરવામાં આવ્યો છે. એટલું જ નહીં, નાણામંત્રીએ વચન આપ્યું હતું કે આગામી વર્ષ સુધીમાં રાજકોષીય ખાધ જીડીપીના ૪.૫ ટકાથી નીચે રહેશે.

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા તરફથી મળેલા રૂ. ૨.૧ લાખ કરોડના જંગી ડિવિડન્ડને કારણે આંશિક રીતે નાણાંકીય સમજદારીના મોરચે બજેટ વધુ સારું સાબિત થયું છે. સરકારને ફેબ્રુઆરીમાં વચગાળાના બજેટમાં અંદાજ કરતાં લગભગ બમણી રકમ મળી હતી. રાજકોષીય મોરચે સંયમ ચોક્કસપણે દર્શાવવામાં આવ્યો છે પરંતુ તેનાથી ખર્ચની ગુણવત્તાને અસર થવા દીધી નથી. મૂડીખર્ચ અંગે સરકારની પ્રતિબદ્ધતામાં કોઈ ઘટાડો થયો નથી. મહેસૂલ ખર્ચમાં વધારો કુલ ખર્ચ કરતાં થોડો ઓછો રહ્યો છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે મૂડી ખર્ચમાં વધારાનો કેટલોક હિસ્સો રાજ્યોને પણ ફાળવવામાં આવશે. જોકે, આ રકમ રાજ્યોને એ શરતે આપવામાં આવશે કે તેઓ આર્થિક વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપતા સુધારા કરે. જોકે, આવી શરતથી કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો વચ્ચે પહેલેથી જ તણાવપૂર્ણ સંબંધો વધુ ખરાબ થશે.

બીજી તરફ, કેન્દ્ર સરકાર પાસે સુધારાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મર્યાદિત વિકલ્પો છે અને તેમાં કોઈ શંકા નથી કે સરકાર આ તમામ વિકલ્પો અજમાવશે. સરકારી ગેરંટી પૂરતી હોય તેવા કિસ્સામાં સરકાર ભંડોળ ખર્ચવામાં સાવધ રહી છે. રાજ્ય સરકારોને સાથે લાવવા માટે સરકાર નાણાંકીય પ્રોત્સાહનોનો આશરો લઈ રહી છે. આવા વિવેકપૂર્ણ નાણાંકીય વ્યવસ્થાપન સબસિડીના આંકડાઓમાં પણ સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. સરકારી ખરીદીમાં ઘટાડો થવાને કારણે ખાદ્ય સબસિડી પર ખર્ચમાં ઘટાડો થયો છે. ભારતના રાજકોષીય અંકગણિતમાં ફૂડ સબસિડી એક મોટી સમસ્યા રહી છે, પરંતુ હવે જીડીપીની ટકાવારી તરીકે તેનો હિસ્સો ધીમે ધીમે ઘટી રહ્યો છે. રોજગારનો અભાવ એ અન્ય એક મોટો રાજકીય અવરોધ છે પરંતુ તેની સાથે ક્યારેય સાવચેતીપૂર્વક વ્યવહાર કરવામાં આવ્યો નથી. 

બજેટમાં 'ઇન્ટર્નશિપ' યોજનાની જાહેરાત સંપૂર્ણ વિચાર કરીને કરવામાં આવી નથી. જો આ યોજના તેના મૂળ સ્વરૂપમાં લાગુ કરવામાં આવશે, તો તે માનવ સંસાધન નીતિઓ અને ખાનગી ક્ષેત્રમાં ઉથલપાથલનું કારણ બનશે. આનાથી બિનકાર્યક્ષમતા વધશે. આના પર પુનર્વિચાર કરવાની જરૂર પડી શકે છે. બજારે બજેટને હકારાત્મક પ્રતિસાદ આપ્યો નથી. નાણામંત્રીએ લોંગ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન પર ટેક્સ ૧૦ ટકાથી વધારીને ૧૨.૫ ટકા કર્યો છે અને શોર્ટ ટર્મ કેપિટલ ગેઈન પર ટેક્સ પણ ૧૫ ટકાથી વધારીને ૨૦ ટકા કર્યો છે. ફ્યુચર્સ અને ઓપ્શન્સ ટ્રેડિંગ ટ્રાન્ઝેક્શન પર ટેક્સના દરમાં વધારો કરવામાં આવ્યો છે. જોકે, બજારની પ્રતિક્રિયાને ધ્યાનમાં લીધા વિના, આ ફેરફારોનો આધાર મજબૂત છે.

બજેટમાં સંરક્ષણવાદી નીતિમાં આંશિક ફેરફારોની પણ જાહેરાત કરવામાં આવી છે, જેને આવકારવી જોઈએ. લગભગ ૫૦ વસ્તુઓ પર કસ્ટમ ડયુટી ઘટાડવામાં આવી છે. સીતારામને કસ્ટમ ડયુટીને તર્કસંગત બનાવવાનું પણ વચન આપ્યું છે. માત્ર નીચા અને સ્થિર ટેરિફને કારણે જ ભારત વૈશ્વિક પુરવઠા પ્રણાલીનો એક ભાગ બની શકે છે. ટેક્સમાં ફેરફાર અંગે કેટલીક નકારાત્મક પ્રતિક્રિયાઓ આવી છે, કારણ કે તે સ્પષ્ટ નથી કે ભવિષ્યમાં ડાયરેક્ટ ટેક્સનો માર્ગ શું હશે. આગામી વર્ષ માટે રાજકોષીય ખાધ અંગેના બજેટમાં પ્રોત્સાહક વચનો આપવામાં આવ્યા છે, પરંતુ ખાધ અને દેવા અંગેના લક્ષ્યાંકો હજુ સ્પષ્ટ નથી.