કુદરતી જંગલોનો વિનાશ .

દેશનો નવો વનવિસ્તારની સ્થિતિ દર્શાવતો રિપોર્ટ દર્શાવે છે કે ભારતના વન કવરમાં વધારો થયો છે. ટ્રી કવર અને ફોરેસ્ટ કવર બંનેમાં વધારો થયો છે, પરંતુ આમાંનો મોટાભાગનો વિકાસ કુદરતી જંગલોની બહાર થયો છે. કુદરતી જંગલો ઘટી રહ્યા છે. ઉપરાઉપરી આ કદાચ દસમો એવો અહેવાલ છે જે પ્રાકૃતિક જંગલોના વિનાશની નોબત વગાડે છે. ફોરેસ્ટ એમેન્ડમેન્ટ રૂલ્સ ૨૦૨૩ ચર્ચા હેઠળ છે. દેશમાં વન વિસ્તારનો દરજ્જો આપતો લેટેસ્ટ રિપોર્ટ (ISFR-૨૦૨૩) એ અર્થમાં સકારાત્મક કહી શકાય કે તે માત્ર વૃક્ષોના આવરણમાં જ નહીં, પરંતુ વન આવરણમાં પણ વધારો કરવાની માહિતી આપે છે. 

છેલ્લાં બે વર્ષમાં દેશમાં જંગલો અને વૃક્ષોના આવરણનો વિસ્તાર દેશના કુલ ભૌગોલિક વિસ્તારના એક ક્વાર્ટર (૨૫.૧૭%)થી વધુ થઈ ગયો છે, પરંતુ એ પણ ભૂલી ન શકાય કે નેશનલ ફોરેસ્ટ પોલિસી ૧૯૮૮ મુજબ પર્યાવરણીય સ્થિરતા જાળવવા માટે દેશના કુલ ભૌગોલિક વિસ્તારનો ઓછામાં ઓછો ૩૩% વિસ્તાર વનવિસ્તાર હોવો જોઈએ. હરિયાળા વિસ્તારમાં જે વધારો નોંધવામાં આવ્યો છે તેમાંથી મોટા ભાગનો વધારો કુદરતી વન વિસ્તાર (રેકોર્ડેડ ફોરેસ્ટ એરિયા)ની બહારનો છે, જે વૃક્ષારોપણ અને કૃષિ વનીકરણનું પરિણામ છે. ચોક્કસપણે, આ પ્રયાસોના મહત્ત્વને નકારી શકાય નહીં, પરંતુ જ્યાં સુધી આ છોડનો સંપૂર્ણ વિકાસ ન થાય ત્યાં સુધી કુદરતી વન વિસ્તારમાં વૃક્ષોની વિપુલતાની તુલના વૃક્ષારોપણ અભિયાન હેઠળ કરવામાં આવેલા છોડ સાથે કરી શકાય નહીં.

કુલ હરિયાળા વિસ્તારના આ વધારા વચ્ચે પણ દેશમાં કુદરતી જંગલોના વિનાશની પ્રક્રિયા સતત ચાલુ છે. આ જ રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ૧૨૩૪.૯૫ ચોરસ કિલોમીટર સાધારણ ગાઢ જંગલ અને ૧૧૮૯.૨૭ ચોરસ કિલોમીટર ખુલ્લાં જંગલનો નાશ થયો છે. જોકે, વેરી ડેન્સ ફોરેસ્ટ એટલે કે ખૂબ ઓછાં ગાઢ જંગલોની શ્રેણીમાં ૨૪૩૧.૫૦ ચોરસ કિલોમીટરનો વધારો પણ થયો છે. પરંતુ આ સૂચવે છે કે જંગલોનું સ્તર અને પ્રકૃતિ બદલાઈ રહી છે. આવી સ્થિતિમાં ફોરેસ્ટ એમેન્ડમેન્ટ રૂલ્સ (૨૦૨૩) અંગે ચાલી રહેલી ચર્ચાનું મહત્ત્વ પણ વધી જાય છે. આ સુધારો અવર્ગીકૃત જંગલોના રક્ષણને દૂર કરવાની વાત કરે છે. જોકે આ મામલો હાલમાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં છે. કુલ વન કવરના ૧૬% થી વધુ આ શ્રેણીમાં આવે છે, જે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ્સથી સંભવિત જોખમ હેઠળ આવશે. એકંદરે, વૃક્ષારોપણ અને કૃષિ વનસંવર્ધન દ્વારા ગ્રીન કવરનો વ્યાપ વધારવાના પ્રયાસો ચોક્કસપણે પ્રશંસનીય છે, પરંતુ કુદરતી વન આવરણનું સંરક્ષણ પણ એટલું જ મહત્ત્વનું છે, જેના તરફ સરકારનું ધ્યાન નથી.

વર્ષ ૨૦૦૨માં, વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલયે 'ગોડા બર્મન વિરુદ્ધ ભારત સરકાર'ના મામલામાં સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા ૧૯૯૬ના ચુકાદાનું ખોટું અર્થઘટન કર્યું હતું કે અતિક્રમણ કરનારાઓને 'આરક્ષિત વિસ્તાર'ના જંગલોમાંથી એક જ સમયમાં હાંકી કાઢવા જોઈએ. જ્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતે અતિક્રમણ કરનારાઓને બહાર કાઢવાનો આદેશ આપ્યો ન હતો. વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલય આશરે ૧.૫ લાખ હેક્ટર જંગલની જમીનમાંથી વનવાસીઓને બહાર કાઢવાનું સ્વીકારે છે. ૨૦૦૨ - ૨૦૦૬ સુધીમાં, લગભગ ત્રણ લાખ આદિવાસી પરિવારોને જંગલમાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યા છે અને નવા 'આરક્ષિત વિસ્તારો'ની રચના કરવામાં આવી છે.

એકલા મધ્યપ્રદેશમાં અત્યાર સુધીમાં ૧૨૫ ગામ બળીને રાખ થઈ ગયા છે. અગાઉ એવું માનવામાં આવતું હતું કે વન સંરક્ષણ માટે વનવાસીઓને જંગલમાંથી હાંકી કાઢવા જરૂરી છે. 'વન અધિકાર અધિનિયમ' સ્પષ્ટપણે ઓળખે છે કે આદિવાસી સમુદાયની ખાદ્ય સુરક્ષા અને આજીવિકા સુનિશ્ચિત થવી જોઈએ. અગાઉ સરકારના વિકાસ કાર્યોને કારણે આદિવાસી લોકો અને વનવાસીઓને તેમની પૈતૃક જમીનોમાંથી બળજબરીથી વિસ્થાપિત થવું પડતું હતું. આદિવાસીઓ અને વનવાસીઓના કાર્યકાળ અને વિશેષ અધિકારોની આસપાસની અસુરક્ષાને દૂર કરવાની જરૂર છે.

આજકાલ મધ્યપ્રદેશ સરકાર સામે આદિવાસીઓએ નવેસરથી આંદોલન શરૂ કર્યું છે. તેઓ પોતાનાં મૂળ જંગલોમાં પાછા ફરવા ચાહે છે. બાંધકામ વગેરે ક્ષેત્રોમાં મજૂરી કરવાથી તેમનું સામાજિક પુનઃસ્થાપન થઈ શક્યું નથી. વિવિધ એનજીઓ સંસ્થાઓની મદદથી સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પણ આદિવાસીઓને જંગલોમાં જ પુનઃ સ્થાપિત કરવા માટેનો કાનૂની જંગ પણ સમાંતર રીતે શરૂ થયો છ. મધ્યપ્રદેશ સરકાર માટે આ નવી ઉપાધિ છે અને એ પવન ભવિષ્યમાં અડોઅડના ગુજરાત પર પણ પ્રવેશ કરશે એવી ધારણા છે. એનજીઓનો આરોપ છે કે સરકાર જંગલમાં જંગલનો કાયદો ચલાવીને આદિવાસીઓને અન્યાય કરી રહી છે.