મહાકુંભમાં દુર્ઘટના નિવારણ .

ઉત્તર પ્રદેશના પ્રયાગરાજમાં મહા કુંભમેળો શરૂ થાય તે પહેલાં, વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી, ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન યોગી આદિત્યનાથ અને તેમના મંત્રીમંડળના સાથીઓએ મેળા માટે કરવામાં આવેલી વિશેષ વ્યવસ્થા વિશે અનેક નિવેદનો આપ્યા હતા, જેનો અર્થ એ થતો હતો કે કોઈ પણ સંજોગોમાં સૌને ત્રિવેણીમાં સ્નાન કરવા મળશે અને કોઈ જાનહાનિ નહીં થાય, પરંતુ ઘણા લોકો ડૂબકી માર્યા વિના પાછા ફર્યા છે અને જાહેર થયેલી સંખ્યા કરતાં વધુ જાનહાનિ થઈ છે. આ વિશેષ વ્યવસ્થાઓમાં ભીડ પર નજર રાખવા માટે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ (AI)થી સજ્જ સર્વેલન્સ સિસ્ટમ, નદીઓને સ્વચ્છ રાખવા માટે વોટર ફિલ્ટર અને હોસ્પિટલો અને ખાસ હેતુવાળી ટ્રેનો અને બસોથી ભરેલું આગવું વ્યવસ્થાતંત્ર સામેલ છે.

પરંતુ આ વ્યવસ્થાઓ પૂરતી સાબિત થઈ નથી. સ્થળ પર અને ત્યાંથી મુસાફરી કરતી વખતે લોકો નિરાશ થયા હોવાના અનેક અહેવાલો છે. જે કેટલાક લોકો ઓછી ભીડમાં સુખશાંતિથી ત્રિવેણી સંગમમાં સ્નાન-પૂજા કરી શક્યા એમણે મૌખિક રીતે સહુને કહ્યું કે બધા કહે છે એવી કોઈ તકલીફ અહીં નથી. એટલે કર્ણોપકર્ણ એ વાત બધે ફેલાઈ ગઈ કે પ્રયાગરાજ જવું સુગમ છે. એને કારણે પછીથી યાત્રિકોની જે પૂનમની ભરતી જેવી માનવ મહેરામણના મોજાં ઉછાળતી જે સામુદાયિક સવારીઓ ઉપરાઉપરી આવી એને થાળે પાડતા વહીવટીતંત્રને આવડયું નહીં. શાસકોએ વધુમાં વધુ જે કલ્પના કરી હતી એનાથી તો ક્યાંય વધુ વાહનો અને વધુ યાત્રિકોનો ધસારો થતાં જુદી જુદી જગ્યાએ વ્યવસ્થામાં મોટાં ગાબડાં પડવા લાગ્યા. ૨૯ જાન્યુઆરીના રોજ લોકોની ભીડ ક્રમશઃ દુર્ઘટનામાં પરિણમી. ૧૫ ફેબુ્રઆરીના રોજ નવી દિલ્હી રેલ્વે સ્ટેશન પર બીજી ભીડ દ્વારા નાસભાગ થતાં અને કેટલાક પ્રવાસીઓના અપમૃત્યુ થતાં ફરી દેશને આઘાત લાગ્યો. છેલ્લી ઘડીએ ટ્રેનો રદ કરવી કે પ્લેટફોર્મ નંબર બદલવા એ કેટલું ઘાતક હોઈ શકે છે એની આગોતરી સમજ આપણા રેલવેતંત્ર પાસે ન હતી.

સંસારના સર્વ દુઃખની એક મહાન અને ભવોભવની દિવ્ય ઔષધિરૂપે જે યાત્રિકો ત્રિવેણીમાં સ્નાન કરવા આવ્યા તેમાંના કેટલાકને અનંત યાત્રાએ જવાનું થયું એ સૌથી મોટી કરૂણાન્તિકા છે. જ્યારે અધિકારીઓ મૃત્યુની પુષ્ટિ કરવામાં અચકાતા હતા, ત્યારે સ્થાનિક હોસ્પિટલો મૃત્યુની પુષ્ટિ કરી રહી હતી. ખાસ કરીને અયોગ્ય નિવેદનમાં, એક ડેપ્યુટી કમિશનર ઓફ પોલીસે (રેલવે) આપત્તિ માટે નવી દિલ્હી રેલ્વે સ્ટેશન પર એકઠી થયેલી ભીડને જ બિનજરૂરી અને દોષિત કહી હતી.  વિશ્વભરના ફાયર સેફ્ટી નિષ્ણાતોમાં એક સામાન્ય સર્વસંમતિ છે કે આવી ઘટનાઓ ત્યારે જ બને છે જ્યારે કોઈ જૂથ માટે ગભરાવાનું બાહ્ય કારણ હોય. જો તમે ટ્રેન ચૂકી ગયા હો અથવા અસુરક્ષિત વૉકિંગ પરિસ્થિતિઓને કારણે લોકો ઈજાગ્રસ્ત થતા હોય અથવા તો બીજી ટિકિટ ખરીદવા માટે નાણાં ઘટતા હોય. પ્રાથમિક તપાસમાં જાણવા મળ્યું હતું કે રેલવેએ ૨,૬૦૦ વધારાની ટિકિટો વેચી હતી અને સ્ટેશન પર અલગ ટ્રેન આવવાની જાહેરાતથી મુસાફરોની ભીડ મુંઝવણમાં મૂકાઈ હતી પછીથી એ ભીડે ખોટા પ્લેટફોર્મ પર પહોંચવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

રેલવેએ હવે કહ્યું છે કે મેળા માટે વિશેષ ટ્રેનો સ્ટેશન પર એક નિશ્ચિત પ્લેટફોર્મ પરથી જ રવાના થશે. સ્પષ્ટ અને બહુવિધ ભાષાની ઉદઘોષણાઓનો અભાવ, પ્રતિબંધિત ટિકિટિંગ અને સક્રિય ભીડ નિયંત્રણનો અભાવ જેવાં કારણો નિષ્ણાતો પહેલાથી જ જાણતા હોવા છતાં સમયસર પગલાં લઈ શક્યા ન હતા. જોકે એક એ પણ હકીકત છે કે યોગી સરકારથી જેટલું મેનેજ થઈ શક્યું છે એ પણ કોઈ આસાન ખેલ નથી. ઉત્તર પ્રદેશ સરકારી તંત્રએ જે નિષ્ઠા અને સમર્પણભાવથી કામ કર્યું છે એને યાત્રિકો કાબિલે દાદ માને છે. અકસ્માતો અને અવ્યવસ્થાને કારણે અપયશ ભલે રાજ્ય સરકારને મળે, પરંતુ એ મર્યાદાઓ ઉપરાંતનું સરકારનું સરેરાશ પરફોર્મન્સ કરોડો નાગરિકોએ વખાણવાપાત્ર માન્યું છે.

ભારતમાં આસ્થા માટે એકત્રિત થતી ભીડ એક સર્વકાલીન પ્રસંગ છે, ચાહે તે કોઈ પણ ધર્મ અંતર્ગત હોય. આ વખતના મહાકુંભમાંથી બોધપાઠ લઈને કેન્દ્ર સરકારે આવા કોઈ પણ ઉત્સવ માટેની ભીડ અંગે નિયમનકારી પ્રણાલિકા વિકસાવવી પડશે. જાણીતી ઉક્તિ છે કે સંસારમાં જેમ જેમ દુઃખ વધશે એમ ધર્મસ્થાનકોમાં ભીડ વધશે. જો પૂજા સ્થાનો પર લોકોની સંખ્યા વધારવાની એનડીએની ગુપ્ત યોજના વધુ વિનાશ તરફ દોરી જતી નથી, તો કેન્દ્ર અને રાજ્યોએ આ જોખમોને શક્ય તેટલી વહેલી તકે દૂર કરવા જોઈએ. રાજકીય આકાંક્ષાઓ પૂર્ણ કરવાની કિંમત માનવજીવન સાથે ન ચૂકવવી પડે તેની સરકારોએ તકેદારી રાખવી જોઈએ.