જંગલમાં જંગલનો કાયદો? .

ભારતમાં જંગલો સાથે આદિવાસીઓનો સંબંધ સહઅસ્તિત્વના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. ઐતિહાસિક રીતે, જંગલો અને જંગલ વિસ્તારો આદિવાસી આદિવાસીઓના પરંપરાગત રહેઠાણ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતા હતા, પરંતુ જૈવવિવિધતા અને વન્યજીવન સંરક્ષણ માટે 'આરક્ષિત વિસ્તારો'ના ખ્યાલ સાથે તેમને તેમના પરંપરાગત રહેઠાણમાંથી દૂર કરવાનું કામ વર્ષોથી ચાલી રહ્યું છે. ભારતીય વન અધિનિયમ ૧૮૬૫ દ્વારા લાવવામાં આવેલી વસાહતી વન નીતિને કારણે, જંગલ વિસ્તારનો મોટો હિસ્સો સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ આવ્યો, જેના કારણે લાખો વનવાસીઓના પરંપરાગત દાવાઓ અમાન્ય થઈ ગયા. સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ 'આરક્ષિત વિસ્તારો' જાહેર કરવાના નિયમો અને પ્રક્રિયાઓને સંપૂર્ણપણે અવગણવામાં આવી હતી. 'આરક્ષિત જંગલ' જાહેર કરવા માટે, 'ભારતીય વન અધિનિયમ-૧૯૨૭'ની કલમ  થી ૨૦ હેઠળ લાંબી પ્રક્રિયાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે.

સરકાર અધિનિયમ હેઠળ પ્રારંભિક સૂચના બહાર પાડે છે કે ચોક્કસ જમીનને આરક્ષિત જંગલ તરીકે જાહેર કરવાની છે અને ફોરેસ્ટ સેટલમેન્ટ ઓફિસર સ્થાનિક સમુદાયના તમામ અધિકારોને સ્વીકારીને અથવા નકારી કાઢીને તેનો નિકાલ કરે છે. ભારતીય વન અધિનિયમ - ૧૯૨૭ની કલમ ૨૮ હેઠળ ગામડાના જંગલને ગ્રામવન કહેવામાં આવે છે. જ્યારે સરકાર ગ્રામ સમુદાયના ઉપયોગ માટે 'આરક્ષિત જંગલ' અથવા અન્ય કોઈ જમીન ફાળવે છે, ત્યારે તે જમીન ગામની જંગલ જમીન હેઠળ વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. ગ્રામવન એટલે રાજ્ય સરકાર દ્વારા ગ્રામ સમાજને વિધિવત રીતે સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવેલ જંગલ. કેટલાક કિસ્સાઓમાં ગામડાનું જંગલ અને વન ગામ શબ્દો એકબીજાના બદલે વાપરવામાં આવે છે, જ્યારે ગ્રામ્ય વન કાયદા હેઠળ એક કાનૂની શ્રેણી છે, વન ગામ માત્ર એક વહીવટી શ્રેણી છે.

વર્ષ ૨૦૦૨માં, વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલયે 'ગોડા બર્મન વિરુદ્ધ ભારત સરકાર'ના મામલામાં સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા ૧૯૯૬ના ચુકાદાનું ખોટું અર્થઘટન કર્યું હતું કે અતિક્રમણ કરનારાઓને 'આરક્ષિત વિસ્તાર'ના જંગલોમાંથી એક જ સમયમાં હાંકી કાઢવા જોઈએ. જ્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતે અતિક્રમણ કરનારાઓને બહાર કાઢવાનો આદેશ આપ્યો ન હતો. વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલય આશરે ૧.૫ લાખ હેક્ટર જંગલની જમીનમાંથી વનવાસીઓને બહાર કાઢવાનું સ્વીકારે છે. ૨૦૦૨ - ૨૦૦૬ સુધીમાં, લગભગ ત્રણ લાખ આદિવાસી પરિવારોને જંગલમાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યા છે અને નવા 'આરક્ષિત વિસ્તારો'ની રચના કરવામાં આવી છે. એકલા મધ્યપ્રદેશમાં અત્યાર સુધીમાં ૧૨૫ ગામ બળીને રાખ થઈ ગયા છે. અગાઉ એવું માનવામાં આવતું હતું કે વન સંરક્ષણ માટે વનવાસીઓને જંગલમાંથી હાંકી કાઢવા જરૂરી છે. પ્રથમ વખત, વન અધિકાર અધિનિયમે ઇકોસિસ્ટમને સુરક્ષિત કરવાની રીતમાં ફેરફાર કર્યો. આ કાયદાની પ્રસ્તાવના સ્પષ્ટ કરે છે કે જંગલમાં વસતા સમુદાયો માત્ર વન ઇકોલોજીનો ભાગ નથી, પરંતુ જંગલોના સંરક્ષણ માટે જરૂરી છે. કાયદામાં વધુમાં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે અગાઉ સરકારના વિકાસ કાર્યોને કારણે આદિવાસી લોકો અને વનવાસીઓને તેમની પૈતૃક જમીનોમાંથી બળજબરીથી વિસ્થાપિત થવું પડતું હતું. આદિવાસીઓ અને વનવાસીઓના કાર્યકાળ અને વિશેષ અધિકારોની આસપાસની અસુરક્ષાને દૂર કરવાની જરૂર છે. આજકાલ મધ્યપ્રદેશ સરકાર સામે આદિવાસીઓએ નવેસરથી આંદોલન શરૂ કર્યું છે. તેઓ પોતાનાં મૂળ જંગલોમાં પાછા ફરવા ચાહે છે. બાંધકામ વગેરે ક્ષેત્રોમાં મજુરી કરવાથી તેમનું સામાજિક પુનઃસ્થાપન થઈ શક્યું નથી. વિવિધ એનજીઓ સંસ્થાઓની મદદથી સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પણ આદિવિસીઓને જંગલોમાં જ પુનઃ સ્થાપિત કરવા માટેનો કાનૂની જંગ પણ સમાંતર રીતે શરૂ થયો છ. મધ્યપ્રદેશ સરકાર માટે આ નવી ઉપાધિ છે અને એ પવન ભવિષ્યમાં અડોઅડના ગુજરાત પર પણ પ્રવેશ કરશે એવી ધારણા છે. એનજીઓનો આરોપ છે કે સરકાર જંગલમાં જંગલનો કાયદો ચલાવીને આદિવાસીઓને અન્યાય કરી રહી છે.

 ઈ. સ. ૨૦૧૬માં આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા વાર્ષિક અહેવાલ મુજબ, ૧૯૫૦થી ૧૯૯૦ વચ્ચે દેશમાં ૮૭ લાખ આદિવાસીઓ વિસ્થાપિત થયા હતા, જે કુલ વિસ્થાપિત લોકોના ૪૦ ટકા છે. 'વન્યજીવ સંરક્ષણ અધિનિયમ - ૧૯૭૨' ની કલમ ૩૬(એ) હેઠળ, રાજ્ય સરકાર સ્થાનિક સમુદાય સાથે ચર્ચા કર્યા પછી 'અભ્યારણ્ય' અને 'રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન'ને અડીને આવેલા વિસ્તારોને 'સંરક્ષિત' અથવા 'આરક્ષિત' તરીકે જાહેર કરી શકે છે.