એનિમિયા (રક્તક્ષીણતા)-અવગણવામાં આવેલી સમસ્યા : એક સમીક્ષા

- શુભ આરોગ્ય અમૃતમ્ - ડો. વિશાલ ચાવડા

- એમએસ, પીએચ.ડી, એફઆઈસીએન (સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી)

- રક્તક્ષીણતા હોય, ત્યારે તમારા શરીરને પૂરતું ઓક્સિજનયુક્ત લોહી મળતું નથી. ઓક્સિજનની અછત તમને થાકેલા અથવા નબળા બનાવી શકે છે

એ નિમિયા (રક્તક્ષીણતા) એ એક વૈશ્વિક જાહેર આરોગ્ય સમસ્યા છે જે માત્ર પુરુષોને જ નહીં પરંતુ નાના બાળકો, માસિક સ્ત્રાવની કિશોરીઓ અને સ્ત્રીઓ, સગર્ભા અને પોસ્ટપાર્ટમ સ્ત્રીઓને (સ્ત્રીઓમાં, પ્રસૂતિ પછીનો તબક્કો, જેને પ્યુરપેરિયમ અને 'ચોથો ત્રિમાસિક' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે ગર્ભવતી સ્ત્રીનું શરીર સામાન્ય સ્ત્રીના શરીરમાં ફેરવાય છે) પણ અસર કરે છે. જ્યારે લાલ રક્તકણો અપૂરતા હોય અથવા જ્યારે લાલ રક્તકણો યોગ્ય રીતે કામ ન કરતા હોય ત્યારે રક્તક્ષીણતા વિકસે છે. રક્તક્ષીણતાની સ્થિતિમાં, નિયમિત રક્ત પરીક્ષણ પુરૃષમાં ૧૩.૫ ગ્રામ/ડીએલ કરતા ઓછું અથવા સ્ત્રીમાં ૧૨.૦ ગ્રામ/ડીએલ કરતા ઓછું હિમોગ્લોબિન મૂલ્ય દર્શાવે છે. જ્યારે તમને રક્તક્ષીણતા હોય, ત્યારે તમારા શરીરને પૂરતું ઓક્સિજનયુક્ત લોહી મળતું નથી. ઓક્સિજનની અછત તમને થાકેલા અથવા નબળા બનાવી શકે છે. તમને શ્વાસની તકલીફ, ચક્કર, માઇગ્રેન અથવા અનિયમિત પલ્સ પણ હોઈ શકે છે. કારણ કે આયર્નની ઉણપ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડે છે. વાસ્તવમાં, વારંવાર થતા ચેપ એ જે ઘણી વાર થાય છે પરંતુ ભાગ્યે જ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે 

એનિમિયા (રક્તક્ષીણતા) અને સ્ત્રીઓ ઃ સ્ત્રીઓમાં લાંબા સમય સુધી લોહીની ખોટ- મેનોરેજિયા (માસિક રક્તસ્ત્રાવ જે ૭ દિવસથી વધુ ચાલે છે) અને અનિયમિત માસિક ચક્રના પરિણામે કિશોરાવસ્થા દરમિયાન તમામ સ્ત્રીઓમાંથી લગભગ એક તૃતીયાંશ સ્ત્રીઓને રક્તક્ષીણતા અસર કરે છે.  શરીરની ઓછી ઊર્જા હલનચલન અને કેલરીને બર્ન કરવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે, પરિણામે વજન વધે છે, ત્યારે લોહ, શરીરનું વજન અને હિમોગ્લોબિન વચ્ચેનો સંબંધ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. બીજી તરફ આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા (Iron Deficient Anaemia- IDA)  ભૂખમાં ઘટાડો અને વજન ઘટાડવામાં ફાળો આપી શકે છે. WHO (વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન)ના એક અંદાજ મુજબ, વિશ્વભરમાં ૬-૫૯ મહિનાની ઉંમરના ૪૦% બાળકો, ૩૭% સગર્ભા સ્ત્રીઓ અને ૧૫-૪૯ વર્ષની વયની ૩૦% સ્ત્રીઓ રક્તક્ષીણતાથી પીડાય છે. આયર્ન-ઉણપનો રક્તક્ષીણતા (IDA) એ વિશ્વભરમાં સૌથી સામાન્ય પોષણની ઉણપ છે અને ૩.૫-૫.૩% પુખ્ત પુરુષો અને પોસ્ટમેનોપોઝલ સ્ત્રીઓમાં (જ્યારે માસિક ચક્રનો સમયગાળો એક વર્ષથી વધુ સમય માટે ગેરહાજર હોય) જોવા મળે છે. પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓમાં આયર્નની ઉણપ થવાની શક્યતા વધુ હોય છે કારણ કે તેઓ માસિક સ્ત્રાવ દરમિયાન લોહી ગુમાવે છે. રક્તક્ષીણતાની સારવાર ન કરાયેલ અને વારંવાર આયર્નની ઉણપ ધરાવતી કોઈપણ વ્યક્તિ તમને થાક અને નબળાઈ અનુભવી શકે છે. રક્તક્ષીણતાથી પીડિત વ્યક્તિ નિસ્તેજ ત્વચા અને ઠંડા હાથ અને પગથી પીડાય છે. આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા તમને ચક્કર અને હળવા માથાનો દુખાવોનું કારણ બની શકે છે. કેટલીકવાર, તે સ્ત્રીઓમાં છાતીમાં દુખાવો, ઝડપી ધબકારા અને શ્વાસની તકલીફનું કારણ બની શકે છે. ઓછી આયર્ન ધરાવતી વ્યક્તિનું/ સ્ત્રીઓમાં વજન પણ ઝડપથી વધે છે. આના કેટલાક કારણો છે; પ્રથમ, તમારી ઊર્જાનું સ્તર ઓછું છે અને તેથી તમારી કસરતનું સ્તર ઘટે છે; બીજું, થાઇરોઇડ ગ્રંથિની સામાન્ય કામગીરી માટે આયર્ન ખૂબ જ જરૃરી છે, અને થાઇરોઇડ ગ્રંથિની ઓછી કામગીરી વજનમાં વધારો તરફ દોરી જશે. જેથી, આયર્નની ઉણપ અને રક્તક્ષીણતા વજનમાં વધારો કરી શકે છે અને ઘણી સંબંધિત બીમારીઓ તરફ દોરી શકે છે.

શું ઓછું આયર્ન વંધ્યત્વ અથવા ગર્ભાવસ્થા સંબંધિત સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે?

હા.

જ્યારે આપણે ગર્ભાવસ્થા વિશે વાત કરીએ છીએ ત્યારે રક્તક્ષીણતા એ ગંભીર સ્થિતિ છે. રક્તક્ષીણતાની સ્થિતિમાં, જો તમે તમારી સગર્ભાવસ્થાની સંભાળ રાખવાનો પ્રયાસ કરો છો, તો પણ ઓક્સિજન વહન કરવાની ક્ષમતાનો અભાવ બાળકના વિકાસને અસર કરશે, તે પ્લેસેન્ટલના યોગ્ય વિકાસને પણ અટકાવી શકે છે, કસુવાવડ અથવા અપરિપક્વ બાળકના જન્મની શક્યતાઓ વધારી શકે છે. જો તમને તાજેતરમાં બાળક થયું હોય, તો પ્રસૂતિ પ્રક્રિયામાં લોહીની ખોટને કારણે તમારામાં હિમોગ્લોબિન ઓછું હોવાની સંભાવના છે. એકથી વધુ વખતની ગર્ભાવસ્થા શરીરને નબળું પાડે છે જે તમારા માટે બીજી વખત ગર્ભધારણ કરવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે. તાજેતરના સંશોધનો સ્પષ્ટ કરે છે કે આયર્નની ઉણપ પુરુષોમાં શુક્રાણુજન્યતાને નબળી પાડે છે અને હોર્મોન સંશ્લેષણને અસર કરીને પુરૃષમાં વંધ્યત્વનું જોખમ વધારે છે. ભારતમાં, લગભગ અડધી સ્ત્રીઓ રક્તક્ષીણતાથી પીડાય છે. લોહીમાં આયર્નનું આ નીચું સ્તર ગર્ભધારણ કરવામાં અસમર્થ હોવાના મુખ્ય કારણોમાંનું એક હોઈ શકે છે. વાસ્તવમાં, ગર્ભાધાન પહેલાં આયર્નની ઉણપ તમને ગર્ભવતી થવાથી રોકી શકે છે. રક્તક્ષીણતા ખૂબ જ સામાન્ય અને જાણીતી બીમારી છે, જે પૂરક અથવા આયર્ન-સમૃદ્ધ ખોરાક લેવાથી સરળતાથી ટાળી શકાય છે. પરંતુ, જ્યારે તમે ગર્ભવતી થવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં હોવ અથવા તમે પહેલેથી જ ગર્ભવતી હો, ત્યારે તમારા શરીરને સામાન્ય સ્ત્રીની જરૃરિયાત કરતાં વધુ આયર્નની જરૃર હોય છે. ગ્રીન જર્નલ ઓફ ગાયનેકોલોજીમાં પ્રકાશિત થયેલા તાજેતરના સંશોધન અનુસાર, સંશોધકોએ શોધી કાઢયું છે કે જે સ્ત્રીઓને પૂરતું આયર્ન મળતું નથી તેઓ ઓવ્યુલેટ કરી શકતા નથી (ઓવ્યુલેશન એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં અંડાશયમાંથી પરિપક્વ સ્ત્રીબીજ બહાર આવે છે અને ફેલોપિયન ટયુબ તરફ નીચે જાય છે અને ત્યાં ૧૨ થી ૨૪ કલાક સુધી રહે છે.). ત્યાં તે પ્રારંભિક ગર્ભાવસ્થાની તૈયારી માટે યોગ્ય રીતે ફળદ્રુપ થાય છે. આયર્નનું સ્તર ઓછું થવાથી સ્ત્રીઓના સ્ત્રીબીજ નું સ્વાસ્થ્ય ખરાબ થાય છે જે સ્ત્રીઓની પ્રજનન ક્ષમતાને ૬૦% ઘટાડે છે. જ્યારે આયર્ન શરીરમાં સામાન્ય રેન્જથી નીચે હોય છે ત્યારે તે લાલ રક્તકણોને વિકાસ કરતા અટકાવે છે. લાલ રક્તકણોની ઓછી માત્રાના પરિણામે શરીરમાં હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઓછું થાય છે. આ અંડાશય અને ગર્ભાશય સહિત શરીરના પેશીઓમાં ઓક્સિજન વહન કરવાની ક્ષમતા ઘટાડે છે. તમારા પ્રજનન અંગોને અપર્યાપ્ત ઓક્સિજન પહોંચાડવાથી સ્ત્રીબીજ ની ગુણવત્તા નબળી પડી શકે છે. તંદુરસ્ત સ્ત્રીબીજ વિના, ગર્ભધારણ લગભગ અશક્ય બની જાય છે. સ્ત્રીઓમાં રક્તક્ષીણતાના ત્રણ મુખ્ય કારણો છે ઃ લોહીની ઉણપ, લાલ રક્તકણોનું ઉત્પાદન ન થવુ અને લાલ રક્તકણોના વિનાશના ઊંચા દર. રક્તસ્ત્રાવ (હેમરેજ), આયર્નની ઉણપ, શરીરમાં પૂરતા પ્રમાણમાં લાલ રક્તકણો ઉત્પન્ન કરવામાં અસમર્થતા, હેમોલિસિસ (લાલ રક્ત કોશિકાઓનો વિનાશ) અસામાન્ય માસિક ચક્ર અથવા પ્રારંભિક અથવા સમાપ્ત માસિક ચક્ર, બિનઆયોજિત અથવા અણધારી ગર્ભાવસ્થા, સ્તનપાન, હાઈ પેપ્ટિક અલ્સર, પાઈલ્સ, હિઆટસ હર્નીયા, હૂકવોર્મનો ઉપદ્રવ (આંતરડાના કૃમિ જે જીવિત રહેવા માટે યજમાન આંતરડામાંથી લોહી ચૂસે છે) પણ રક્તક્ષીણતાના વિકાસમાં સંભવિત ભૂમિકા ભજવી શકે છે. સ્ત્રીઓમાં ભારે પીરિયડ્સ (માસિક દરમિયાન અનિયમિત અને ઉચ્ચ રક્ત સમૃદ્ધ પ્રવાહ), ગર્ભાવસ્થા અને બાળજન્મ પણ આયર્નની ઉણપનું કારણ બની શકે છે. પુરુષોને ખૂબ ઓછા આયર્નની જરૃર હોય છે - ૧૪.૮ mg ની સામે દરરોજ લગભગ ૮.૭  mg - કારણ કે તેઓ માસિક સ્ત્રાવ કરતા નથી. પુરુષોમાં આયર્નની ઉણપના મુખ્ય કારણોમાં શારીરિક વૃદ્ધિ, સ્નાયુઓનું નિર્માણ અથવા લોહીની માત્રામાં વધારો, મર્યાદિત ખોરાક લેવાથી અથવા બીમારીની હાજરીને કારણે આયર્નની વધેલી જરૃરિયાત છે. સામાન્ય અથવા હળવા આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા સામાન્ય રીતે જટિલતાઓનું કારણ નથી. જો કે, સારવાર ન કરવામાં આવે તો, આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા ગંભીર બની શકે છે અને હૃદયની સમસ્યાઓ સહિત અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ તરફ દોરી જાય છે. ૪૭ વર્ષની મહિલા અને ૫૦ વર્ષની વયના પુરૃષો પર હાથ ધરાયેલા એક સંશોધન મુજબ, એવું જોવા મળ્યું હતું કે સ્ત્રીના લોહીની તુલનામાં, પુરૃષનું લોહી વધુ ચીકણું અને જાડું હતું, તેમાં લાલ રક્તકણોનું એકત્રીકરણ વધારે હતું તેમજ લાલ રક્તકણો પણ ઓછા હતા. રક્ત કોષની વિકૃતિકરણ આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા ઝડપી અથવા અનિયમિત ધબકારા તરફ દોરી શકે છે જે કાર્ડિયાક (હૃદય સંબંધિત) સમસ્યાઓ તરફ દોરી જાય છે. આયર્ન ધરાવતી સપ્લિમેન્ટ્સ અને ખોરાક એ સ્ત્રીઓને પૂરતું આયર્ન મેળવવામાં મદદ કરવા માટે અસરકારક પદ્ધતિઓ છે. સ્ત્રીઓને વધુ આયર્નની જરૃર શા માટે હોય છે, અને એનીમીક થવાની શક્યતા વધુ હોય છે, તેના કારણો તેમના પીરિયડ્સ છે. આપણા શરીરના ૭૦ ટકાથી વધુ આયર્નના ભંડાર આપણા લોહીમાં જોવા મળે છે, અને જ્યારે સ્ત્રીઓ માસિક સ્ત્રાવમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે તેઓ માસિક ચક્ર દીઠ લગભગ ૧ મિલિગ્રામ આયર્ન ગુમાવી શકે છે. આયર્ન ધરાવતી સપ્લિમેન્ટ્સ અને ખોરાક એ સ્ત્રીઓને પૂરતું આયર્ન મેળવવામાં મદદ કરવા માટે અસરકારક પદ્ધતિઓ છે. સ્ત્રીઓને વધુ આયર્નની જરૃર શા માટે હોય છે, અને એનીમીક થવાની શક્યતા વધુ હોય છે, તેના કારણો તેમના પીરિયડ્સ છે. આપણા શરીરના ૭૦ ટકાથી વધુ આયર્નના ભંડાર આપણા લોહીમાં જોવા મળે છે, અને જ્યારે સ્ત્રીઓ માસિક સ્ત્રાવમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે તેઓ માસિક ચક્ર દીઠ લગભગ ૧ મિલિગ્રામ આયર્ન ગુમાવી શકે છે. જો યોગ્ય સ્વસ્થ આહાર અને ખોરાકની આદતોનો અભાવ હોય તો સ્ત્રીઓમાં રક્તક્ષીણતાના વિકાસ માટે આ તૈયાર તબક્કો છે જે સ્ત્રીઓ માટે જીવનના પછીના તબક્કામાં ખૂબ જ જોખમી છે. તાજેતરના સંશોધનો મુજબ, સ્ત્રીઓના શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે પીરિયડ્સ દરમિયાન આયર્ન અને પ્રોટીનયુક્ત ખોરાક અને પીણું ખાવું અને પીવું ખૂબ જ ફાયદાકારક છે.

માનસિક રક્તક્ષીણતા? તે શું છે અને તે માનસિક સ્વાસ્થ્યને કેવી રીતે અસર કરે છે?

મગજમાં ન્યુરોટ્રાન્સમીટર બનાવવા અને નાશ કરવા બંને માટે આયર્ન એક મહત્વપૂર્ણ તત્વ છે. તમારું શરીર સેરોટોનિન, ડોપામાઇન અને નોરેપીનેફ્રાઇન નામના ન્યુરોટ્રાન્સમીટર્સ કેવી રીતે બનાવે છે તેમાં આયર્ન મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે - આ બધા ન્યુરોટ્રાન્સમીટર્સ માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં મહત્વપૂર્ણ છે. સંશોધન સૂચવે છે કે લોહના (આયર્ન) નીચા સ્તરો અને હતાશા, ચિંતા અને સ્કિઝોફ્રેનિયાના લક્ષણો વચ્ચે જોડાણ છે. આયર્નની ઉણપ સામાન્ય રીતે સેરોટોનિનના નીચા સ્તર સાથે સંકળાયેલી હોય છે. અગાઉના અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે સેરોટોનિનની ઉણપ ડિપ્રેશનના ફરીથી થવાનું કારણ બની શકે છે. રક્તક્ષીણતાના શારીરિક લક્ષણો જેમ કે થાક, નબળાઈ અને રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓમાં મુશ્કેલી, જે ઉદાસી અથવા હતાશાની લાગણીમાં ફાળો આપી શકે છે. રક્તક્ષીણતાને કારણે મગજમાં ઓક્સિજનની અછત મગજના કાર્યને અસર કરી શકે છે અને મનોભાવમાં (મિજાજ) વધઘટ અને હતાશા તરફ દોરી જાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તણાવ તમારા શરીરમાં વિટામિન્સના ચયાપચયને અસર કરે છે. તેથી, જો તમે ઘણા તણાવમાં છો, તો તમારું શરીર ઘણું મેગ્નેશિયમ વાપરે છે અને જો તમે તણાવ અને ચિંતા બંનેથી પીડાતા હોવ, તો તમારા શરીરમાં મેગ્નેશિયમનું સ્તર ન્યૂનતમ સ્તરે પહોંચી શકે છે જે રક્તક્ષીણતા વિકસાવવામાં ઘણો ફાળો આપે છે. જ્યારે તમારા શરીરને આયર્નની અછતને કારણે પૂરતું ઓક્સિજન મળતું નથી, ત્યારે તમને ધ્યાન એકાગ્રતા જાળવવામાં અને તમારા દૈનિક કાર્યો કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે. વધુમાં, તમે મૂડ સ્વિંગ અને ચીડિયાપણું અનુભવી શકો છો. સમય જતાં, કેટલાક કિસ્સાઓમાં, તે ચિંતા અને હતાશાનું કારણ બની શકે છે. તેથી, આ બધી સમસ્યાઓ એકબીજા સાથે સંકળાયેલી છે. આયર્નની ઉણપ મૂડ સ્વિંગનું કારણ બની શકે છે, જે બાયપોલર ડિસઓર્ડરના રોગની પ્રગતિમાં મુખ્ય પરિબળ છે. આયર્નની ઉણપ મગજના માયલિનેશન (ન્યુરલ માહિતીનું ઝડપી ટ્રાન્સમિશન) અને ક્ષતિગ્રસ્ત મોનોએમાઇન ચયાપચયના અભાવમાં પરિણમે છે. મગજમાં અપર્યાપ્ત આયર્નને કારણે ચેતાકોષોની મગજમાં નેટવર્ક પ્રવૃત્તિને અનુલક્ષીને તેમની પોતાની ઉત્તેજનાનું નિયમન કરવાની ક્ષમતા) પર ભારે અસર થાય છે. આવા ફેરફારો માત્ર યાદશક્તિ/શિક્ષણ ક્ષમતા અને મોટર કૌશલ્યોમાં જ ઉણપ પેદા કરતા નથી, પણ ભાવનાત્મક અને મનોવૈજ્ઞાાનિક સમસ્યાઓ પણ પેદા કરે છે. જે લોકોના લોહીમાં આયર્નનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે, તેઓને વિચાર, વાતચીત, સમજણ અને યાદશક્તિમાં સમસ્યાઓ થવાનું જોખમ વધુ હોવાનું માનવામાં આવે છે.

આયર્નની ઉણપનો રક્તક્ષીણતા સુધારવા માટેના થોડા ઘરેલું ઉપચાર ઃ

૧ કપ બીટરૃટ અને સફરજનના રસમાં સાકર અથવા મધ ૨૫૦ મિલીલીટર ભેળવીને દરરોજ સવારે દિવસમાં એકવાર પીવો. આયર્ન, કોપર અને મેંગેનીઝના સમૃદ્ધ સ્તોત્ર તરીકે દરરોજ સવારે ૧ ચમચી મધ લો. ટામેટા, પાલક, મધ, બીટ અને કાકડીનો મિક્સર જ્યુસ પીવો. રોજ એક કેળું ૧ ચમચી મધ સાથે ખાઓ. આહારમાં લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, ગોળ, ડ્રાય ફ્રુટ્સનો સમાવેશ કરીને વ્યક્તિ તેમના આયર્નનું સ્તર જાળવી શકે છે અને જો તમે માંસાહારી છો, તો માંસ અને માછલી ખાવી પણ અત્યંત ફાયદાકારક હોઈ શકે છે. ઉપરાંત, લોહીમાં આયર્નનું યોગ્ય શોષણ સુનિશ્ચિત કરવા માટે વિટામિન સીથી સમૃદ્ધ ખોરાકનો સમાવેશ કરો. જો તમને કોઈ લાંબી બીમારી હોય તો તમારા આહારમાં કોઈપણ ઘરેલું ઉપાય લાગુ કરતાં પહેલાં હંમેશા તમારા ડૉક્ટરની સલાહ લો.