ડિહાઇડ્રેશન અને હીટ-સ્ટ્રોક એક સિક્કાની બે બાજુઓ

- શુભ આરોગ્ય અમૃતમ્-ડો. વિશાલ ચાવડા

- એમએસ, પીએચ.ડી, એફઆઈસીએન

(સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી)

- ગંભીર ડિહાઇડ્રેશનના કેસોને તબીબી કટોકટી તરીકે ગણવામાં આવે છે, અને નસમાં પ્રવાહી સાથે હોસ્પિટલમાં દાખલ થવું ઘણી વખત જરૂરી છે.

ગ રમીના તરંગો ૭૦-૮૦ના દાયકાના બાળકોથી લઈને પુખ્ત વયના લોકો સહિત ઘણા લોકોના જીવનને અસર કરે છે! ભારતમાં તેમજ ગુજરાતમાં! છેલ્લા ૨૦ વર્ષથી, પ્રદૂષણ અને ઓઝોન સ્તરના વિક્ષેપને કારણે, ગરમીના તરંગો વધી રહ્યા છે અને દિન-પ્રતિદિન ડિહાઇડ્રેેશન અને સંબંધિત હીટ-સ્ટ્રોકની ઘટનાઓ દરેક વયની વસ્તીમાં સામાન્ય છે!! તો આપણે આજની કોલમમાં ડીહાઈડ્રેેશન અને હીટ-સ્ટ્રોક અને તેના નિવારણ વિશે ચર્ચા કરવાના છીએ.

સામાન્ય સ્થિતિમાં, આપણે બધા પરસેવો, આંસુ, શ્વાસ, પેશાબ અને સ્ટૂલ દ્વારા દરરોજ શરીરનું પાણી ગુમાવીએ છીએ. તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં, આ પાણી પીવાના પ્રવાહી અને પાણી ધરાવતા ખોરાક ખાવાથી બદલાઈ જાય છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ તાવ, ઝાડા અથવા ઉલ્ટીથી એટલી બીમાર થઈ જાય છે, ત્યારે ડિહાઈડ્રેેશન થાય છે. જો કોઈ વ્યક્તિ સૂર્યના વધુ પડતા સંપર્કમાં હોય અને પૂરતું પાણી પીતું ન હોય તો પણ આવું થાય છે. આ ત્યારે થાય છે જ્યારે શરીરમાં પાણીનું પ્રમાણ અને શરીરના આવશ્યક ક્ષાર, જેમ કે સોડિયમ અને પોટેશિયમ ગુમાવે છે. પ્રસંગોપાત, ડિહાઇડ્રેશન દવાઓ, જેમ કે મૂત્રવર્ધક પદાર્થને કારણે થઈ શકે છે. આ શરીરના પ્રવાહી અને ઈલેક્ટ્રોલાઈટ્સને ક્ષીણ કરે છે. કારણ ગમે તે હોય, ડિહાઇડ્રેેશનની શક્ય તેટલી વહેલી તકે સારવાર કરવી જોઈએ. ડિહાઇડ્રેશન એ ગરમી સંબંધિત ગંભીર બીમારી હોઈ શકે છે. તે ઝાડા, ઉલટી અને તાવની પણ ખતરનાક આડઅસર છે. બાળકો અને ૬૦ વર્ષથી વધુ ઉંમરના લોકો ખાસ કરીને ડિહાઇડ્રેશન માટે સંવેદનશીલ હોય છે. હીટસ્ટ્રેક એ એક એવી સ્થિતિ છે જે તમારા શરીરને વધુ ગરમ થવાને કારણે થાય છે. સામાન્ય રીતે ઊંચા તાપમાનમાં લાંબા સમય સુધી સંપર્કમાં રહેવાના અથવા શારીરિક શ્રમના પરિણામે જો તમારા શરીરનું તાપમાન 104 F (40 C)  અથવા તેથી વધુ વધે તો ગરમીની ઇજાનું આ સૌથી ગંભીર સ્વરૂપ, હીટસ્ટ્રોક આવી શકે છે. ઉનાળાના મહિનાઓમાં આ સ્થિતિ સૌથી સામાન્ય છે. હીટ સ્ટ્રોક એ ગરમીની બીમારીનું સૌથી ગંભીર સ્વરૂપ છે અને તે જીવન માટે જોખમી કટોકટી છે. તે સૂર્યના લાંબા, આત્યંતિક સંપર્કનું પરિણામ છે. આ કિસ્સામાં, વ્યક્તિ શરીરનું તાપમાન ઓછું કરવા માટે પૂરતો પરસેવો કરતો નથી. વૃદ્ધો, શિશુઓ, બહાર કામ કરતા વ્યક્તિઓ, માનસિક બીમારી ધરાવતા લોકો, સ્થૂળતા, નબળું પરિભ્રમણ અને અમુક પ્રકારની દવાઓ અથવા આલ્કોહોલ પીનારા લોકો હીટ સ્ટ્રોક માટે સૌથી વધુ સંવેદનશીલ હોય છે. તે એવી સ્થિતિ છે જે ઝડપથી વિકાસ પામે છે અને તાત્કાલિક તબીબી સારવારની જરૂર છે. સારવાર ન કરાયેલ હીટસ્ટ્રોક તમારા મગજ, હૃદય, કિડની અને સ્નાયુઓને ઝડપથી નુકસાન પહોંચાડે છે. સારવારમાં વિલંબ થાય તેટલું નુકસાન વધુ બગડે છે, ગંભીર ગૂંચવણો અથવા મૃત્યુનું જોખમ વધારે છે.  

ઉનાળામાં હીટ સ્ટ્રોકનું કારણ શું છે?

આપણું શરીર જબરદસ્ત માત્રામાં આંતરિક ગરમી બનાવે છે અને આપણે સામાન્ય રીતે પરસેવો કરીને અને ત્વચા દ્વારા ગરમી ફેલાવીને આપણી જાતને ઠંડુ કરીએ છીએ. જો કે, ચોક્કસ સંજોગોમાં, જેમ કે અતિશય ગરમી, ઉચ્ચ ભેજ, અથવા ગરમ સૂર્યમાં જોરશોરથી પ્રવૃત્તિ, આ ઠંડક પ્રણાલી નિષ્ફળ થવાનું શરૂ કરી શકે છે. આ ગરમીને ખતરનાક સ્તરો સુધી બનાવવા માટે પરવાનગી આપે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ નિર્જલીકૃત થઈ જાય છે અને તેના શરીરને ઠંડુ કરવા માટે પૂરતો પરસેવો નથી કરી શકતો, તો તેનું આંતરિક તાપમાન ખતરનાક રીતે ઊંચા સ્તરે વધી શકે છે. જેના કારણે હીટ સ્ટ્રોક થાય છે. 

ઉનાળામાં વ્યક્તિઓમાં હીટ સ્ટ્રોકના લક્ષણો શું છે?

માથાનો દુખાવો, ચક્કર, દિશાહિનતા, આંદોલન અથવા મૂંઝવણ, સુસ્તી અથવા થાક, આંચકી, ગરમ, શુષ્ક ત્વચા જે ફ્લશ છે પરંતુ પરસેવો નથી, શરીરનું ઊંચું તાપમાન, ચેતના ગુમાવવી, ઝડપી ધબકારા, આભાસ એ મુખ્ય લક્ષણો છે જે વ્યક્તિ અનુભવી શકે છે. ઉનાળામાં હીટ સ્ટ્રોકના વિકાસ દરમિયાન હીટ સ્ટ્રોકના લક્ષણો અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ અથવા સમસ્યાઓ જેવા હોઈ શકે છે. નિદાન માટે હંમેશા તમારા હેલ્થકેર પ્રદાતા સાથે વાત કરો.

જો વહેલું નિદાન કરવામાં આવે તો, ડિહાઇડ્રેેશનની સારવાર ઘણી વખત ઘરે ચિકિત્સકના માર્ગદર્શન હેઠળ કરી શકાય છે. બાળકોમાં, ડિહાઇડ્રેેશનના કારણને આધારે ખોરાક અને પ્રવાહી આપવા માટેની દિશાઓ અલગ હશે, તેથી તમારા બાળ ચિકિત્સક સાથે વાત કરવી મહત્વપૂર્ણ છે. હળવા ડિહાઇડ્રેશનના કિસ્સામાં, પ્રવાહી પીવાથી સરળ રિહાઇડ્રેેશનની ભલામણ કરવામાં આવે છે. બજારમાં ઘણા સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંંક્સ અસરકારક રીતે શરીરના પ્રવાહી, ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ અને મીઠું સંતુલન પુનઃસ્થાપિત કરે છે. મધ્યમ નિર્જલીકરણ માટે, નસમાં  (IV)પ્રવાહીની જરૂર પડી શકે છે. જો વહેલી તકે પકડવામાં આવે, તો સરળ રીહાઈડ્રેશન અસરકારક હોઈ શકે છે. ગંભીર ડિહાઇડ્રેશનના કેસોને તબીબી કટોકટી તરીકે ગણવામાં આવે છે, અને નસમાં પ્રવાહી સાથે હોસ્પિટલમાં દાખલ થવું ઘણી વખત જરૂરી છે. આવા કિસ્સાઓમાં તાત્કાલિક પગલાં ફાયદાકારક છે. વ્યક્તિ માટે સૂર્યપ્રકાશ અને શરીરના તાપમાનને લીધે તરત જ ડિહાઇડ્રેશનની સારવાર લેવી મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે હીટ સ્ટ્રોક 

કાયમી નુકસાન અથવા મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે. મદદ આવવાની રાહ જોતી વખતે તમે કેટલાક તાત્કાલિક પ્રાથમિક સારવારના પગલાં લઈ શકો છો, જેમાં વ્યક્તિને છાંયડાવાળા વિસ્તારમાં લઈ જવો, કપડાં કાઢી નાખો અને ત્વચા પર હળવા હાથે ઠંડુ પાણી લગાડો, પછી પરસેવોને ઉત્તેજીત કરવા માટે ફેનિંગ કરો, જંઘામૂળ પર આઈસ પેક લગાવો. અને બગલ, વ્યક્તિને ઠંડી જગ્યામાં તેના પગ સહેજ ઊંચા રાખીને સૂવા દો, તમે ગમે તેટલી ઝડપથી વ્યક્તિને ઠંડુ કરો. જો ચક્કર અને ચક્કર સાથે અસહ્ય છાતીમાં દુખાવો અનુભવો; હોસ્પિટલ સુધી પહોંચવા સુધી એસ્પિરિન ૭૫ મિલિગ્રામની ગોળીઓ ખૂબ મદદરૂપ થશે. ઇન્ટ્રાવેનસ  (IV) પ્રવાહી ઘણીવાર પ્રવાહી અથવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટની ખોટને વળતર આપવા માટે જરૂરી છે. સામાન્ય રીતે પથારીમાં આરામ કરવાની સલાહ આપવામાં આવે છે અને હીટ સ્ટ્રોક પછી અઠવાડિયા સુધી શરીરનું તાપમાન અસાધારણ રીતે વધઘટ થઈ શકે છે. 

તે જાણવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કે હીટ સ્ટ્રોકને કેવી રીતે અટકાવી શકાય?

ઉનાળામાં હીટ સ્ટ્રોકથી દૂર રહે તેવા થોડા સરળ પગલાં! આઉટડોર પ્રવૃત્તિઓ દરમિયાન પુષ્કળ પ્રવાહી પીવો, ખાસ કરીને ગરમીના દિવસોમાં. પાણી અને સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંંક્સ પસંદગીના પીણાં છે. કેફીનયુક્ત ચા, કોફી, સોડા અને આલ્કોહોલ ટાળો, કારણ કે આ ડિહાઇડ્રેેશન તરફ દોરી શકે છે.  હળવા, ચુસ્ત રીતે વણાયેલા, હળવા રંગોના ઢીલા-ફિટિંગ કપડાં પહેરો; દિવસના ઠંડા સમય માટે જોરદાર પ્રવૃત્તિ અને રમતગમતનું સુનિશ્ચિત કરોત ટોપી, સનગ્લાસ પહેરીને અને છત્રીનો ઉપયોગ કરીને પોતાને સૂર્યથી બચાવો; તમારા શરીરને ગરમીની ટેવ પાડવા માટે ધીમે ધીમે બહાર વિતાવતો સમય વધારવો; આઉટડોર પ્રવૃતિઓ દરમિયાન, વારંવાર પીણાં માટે વિરામ લો અને વધુ ગરમ થવાથી બચવા માટે સ્પ્રેે બોટલ વડે ઝાકળ કરો; ખૂબ જ ગરમ અને ભેજવાળા દિવસોમાં શક્ય તેટલો સમય ઘરની અંદર પસાર કરવાનો પ્રયાસ કરો; ગરમ અથવા તડકાના દિવસોમાં બાળકો અથવા પાળતુ પ્રાણીને બંધ કારમાં ક્યારેય છોડશો નહીં!!

ડાયાબિટીસના દર્દીઓ, કાર્ડિયાક પેશન્ટ્સ અને કિડનીની સમસ્યાવાળા દર્દીઓ હાઇડ્રેેટેડ રહેવા અને ડિહાઇડ્રેશન સંબંધિત હીટ-સ્ટ્રોકથી બચવા માટે અલગ-અલગ અભિગમ ધરાવે છે. અમે 'ડિહાઇડ્રેેશન' પરની અમારી અગાઉની કાલમમાં આ વિશે ચર્ચા કરી હતી. જો તમે તે વાંચ્યું નથી, તો કૃપા કરીને તેને વાંચો અને હંમેશા સાવચેત રહો કારણ કે ગરમી, ડિહાઇડ્રેેશન અને તમારા રોગનું સંયોજન તમારા સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ ઘાતક બની શકે છે! હંમેશા સ્વસ્થ રહો અને ખુશ રહો!