કોવિડ-19 વાયરસ : શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય- ડાયગ્નોસ્ટિક દ્વિધા

- શુભ આરોગ્ય અમૃતમ્-ડો. વિશાલ ચાવડા

- એમએસ, પીએચ.ડી, એફઆઈસીએન

(સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી)

હવે શું કરવું જોઇએ?

- કોવિડ-19 વાઇરસમાં લીવરમાં છુપાઇ જવાની, પોતાનો ગ્રોથ કરવાની અને એક પછી એક બોડીના તમામ ઓર્ગનને ઇફેક્ટ કરવાની અને પોતાની જાતને મ્યુટેટ કરવાની શક્તિશાળી ક્ષમતા છે, જેથી એકવાર તે શરીરમાં પરિવર્તન કરીને તેના DNAને બદલી નાખે છે.

કો વિડ -૧૯ પસાર થઈ ગયો છે પરંતુ તેણે માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય પછી ઘણી બધી આડઅસરો આપી છે. મને કોવિડ-૧૯ અને તેની રસીઓ વિશે ઘણા પ્રશ્નો મળ્યા અને તેથી હું કોવિડ-૧૯ અને તેની રસીઓ વિષે ઘણા લોકોએ મારો સંપર્ક કર્યો અને કોવીડ-૧૯ વિષેે ફેલાતી અફવાઓ કે માન્યતાઓ વિષે મને ઘણા પ્રશ્નો પૂછ્યા અને તેથી હું કોવિડ-૧૯ અને તેના પછીની આડ અસરો, રસીઓ અને તેના નુકસાન અને આપણે શું કરવું જોઈએ તેના પર આજની કૉલમ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યો છું. આજકાલ આપણે તેની પાછળના તથ્યો અને વિજ્ઞાનને ધ્યાનમાં લીધા વિના રસી અને તેની આડઅસરો વિશે ઘણી બધી અફવાઓ સાંભળીએ છીએ. સોશિયલ મીડિયા તેના પર ભારે અસર કરે છે! કોઈ શંકા નથી કે કોવિડ -૧૯ એ અબજો જીવન પર નકારાત્મક અસર કરી છે અને પછી રસીના કારણે વ્યવસ્થિત રોગોવાળા ચોક્કસ જૂથના લોકોમાં ડબલ નુકસાન જોવા મળ્યું હતું. તો આજની કોલમમાં આના પર ચર્ચા કરવામાં આવશે: કોવિડ-૧૯એ શું કર્યું? કયા પ્રકારના લોકોને વધુ અસર થઈ? શા માટે રસીઓ ચોક્કસ વર્ગના લોકોને વધુ નુકસાન પહોંચાડે છે? અને હવે આપણે શું કરવું જોઈએ?

કોવિડ-19 વાયરસના ચેપે આપણા શરીરને શું કર્યું?

કેટલીક ટૂંકી માહિતીના આધારે કોઈપણ નિર્ણય પર પહોંચતા પહેલા, તેની પાછળનું વિજ્ઞાન સમજવું જોઈએ! 'અર્ધ જ્ઞાન હંમેશા મારી નાખે છે'!! આપણા શરીરની પોતાની સંરક્ષણ પદ્ધતિ છે. તે કોઈપણ બેક્ટેરિયલ, વાયરલ અથવા કોઈપણ પ્રકારના નવા રોગકારક સાથે લડે છે જે 'સરળતા (Ease)' ને ખલેલ પહોંચાડવા અને 'રોગ (Disease)' માં રૂપાંતરિત કરવા માટે શરીરમાં પ્રવેશવાનો પ્રયાસ કરે છે. આપણા શરીરમાં વિવિધ લડવૈયાઓ છે અને તેને જડ, આંતરિક, મૂળ પ્રતિરક્ષા કહેવાય છે! સેલ્ફ ડિફેન્સ મિકેનિઝમ! આપણા શરીરમાં, બોન મેરો બી કોશિકાઓ અને ટી કોશિકાઓ ઉત્પન્ન કરે છે જે મુખ્ય લડાયક કોષો છે જ્યારે કોઈ વિદેશી બેક્ટેરિયા અથવા વાયરસ અથવા કોઈપણ પેથોજેન શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે! તેનો અર્થ એ છે કે, દરેક ચેપનો સૌ પ્રથમ સામનો આપણી રોગપ્રતિકારક શક્તિ દ્વારા કરવામાં આવે છે! તો એનો અર્થ એ થયો કે કોવિડ એ એકલો વાયરસ ન હતો જેના પર આપણું શરીર પ્રતિક્રિયા આપે છે! દરેક રોગના પેથોજેને આપણા શરીરને નુકસાન પહોંચાડતા પહેલા આપણી રોગપ્રતિકારક શક્તિનો સામનો કરવો પડે છે! કોવિડ દરમિયાન, ઘણા લોકોએ ઇમ્યુન બૂસ્ટર અને અન્ય સપ્લિમેન્ટ્સ લેવાથી તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારવાનું શરૂ કર્યું છે જે સારું અને ખરાબ પણ છે કારણ કે તેનાથી આપણા શરીરની કુદરતી સંરક્ષણ પ્રણાલી અને કુદરતી રોગપ્રતિકારક શક્તિના ઉત્પાદનને અસર થઈ છે!! ઘણા રોગના પેથોજેન્સ જાણીતા છે અને આપણું શરીર પણ આ પેથોજેન્સને તેના જૂના દુશ્મન તરીકે ઓળખે છે અને આપણા શરીરે મેમરી B કોષો દ્વારા તેની રોગપ્રતિકારક શક્તિ વિકસાવી છે તેથી જો રોગકારક જીવાણુઓ જાણીતું હુમલો કરે છે, તો આપણું શરીર તેને હરાવવા માટે તેની સામે શક્તિશાળી સંરક્ષણ ધરાવે છે!! પરંતુ, કોવિડ તદ્દન અજાણ્યો વાયરસ હોવાથી આપણા શરીરે ખૂબ જ ઝડપથી પ્રતિક્રિયા આપી છે અને વાયરસને મારી નાખવાની વિવિધ રીતો છે! તેથી જ અમે તાવ, શરીરમાં દુખાવો અને નબળાઇ જેવા ઘણા લક્ષણો જોયા. જ્યારે આપણું શરીર પેથોજેન્સ સાથે લડે છે ત્યારે આપણે આપણા શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિનો ઉપયોગ પેથોજેનને મારવા માટે કરીએ છીએ તેથી જ આપણને તાવ આવે છે કારણ કે શરીરમાં CO2 વધવાને કારણે શરીરનું તાપમાન વધે છે! અને તે જ કારણ હતું કે ચેપ દરમિયાન અમને નબળાઈ આવી હતી! કોવિડ-૧૯ વાયરસમાં લીવરમાં આક્રમણ કરવાની અને પોતાની જાતને મ્યુટેટ કરવાની શક્તિશાળી ક્ષમતા છે જેથી એકવાર તે શરીરમાં પરિવર્તન કરીને તેના ડીએનએને બદલી નાખે તે આપણા શરીર અને તેની સંરક્ષણ પદ્ધતિ માટે એક નવો વાયરસ બની જાય છે! તેથી આપણું શરીર દ્વિધામાં હતું કે કોના પર હુમલો કરવો, જુનો કે નવો? તેથી આપણા બધા શરીરે તેમના શક્તિશાળી કમાન્ડો એટલે કે નેચરલ કિલર સેલ, પ્લેટલેટ્સ, ડબલ્યુબીસી મોકલ્યા હતા અને મેસેન્જર્સ પણ બનાવ્યા હતા જે શરીરના તમામ અંગોને નવા વિદેશી પેથોજેન વિશે ચેતવણી આપે છે જેને 'ઇન્ટરલ્યુકિન્સ' કહેવામાં આવે છે. તમે ભારે કોવિડ -૧૯ ચેપ દરમિયાન 'સાયટોક્રોમ સ્ટ્રોમ' વિશે ડોકટરો પાસેથી સાંભળ્યું હશે અને ઘણા લોકો તેના પછી બધા શરીરમાં કોગ્યુલેશન, હાર્ટ એટેક અને એડીમાથી મૃત્યુ પામ્યા હતા. આવું કેમ થયું? તેનું કારણ આ ઇન્ટરલ્યુકિન્સ મેસેન્જર્સ હતા જે શરીરે કોવિડ-૧૯ વાયરસને ઓળખવા અને મારવા માટે મેસેન્જર તરીકે બનાવ્યા હતા. કોવિડ-૧૯ વાયરસે હવામાંથી ફેફસાં અને પછી લોહી દ્વારા આપણા શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો  હતો તેથી આપણા ફેફસાંને અસર થઈ હતી, ચેપ લાગ્યો હતો અને પહેલા નુકસાન થયું હતું અને ઓક્સિજન અને યોગ્ય રક્ત પુરવઠાના અભાવને કારણે તેણે આપણા શરીરના તમામ અંગોને ગંભીર અસર કરી હતી. જ્યાં પણ કોવિડ-૧૯ આપણા શરીરમાં ગયો હતો ત્યાં તેણે યજમાન તરીકે આપણા શરીર દ્વારા તેના ડીએનએમાં ફેરફાર કર્યો હતો અને તેના નવા પરિવર્તનને કારણે શરીરે તેની સંરક્ષણ પદ્ધતિઓ દ્વારા તે તમામ નવા બદલાયેલા પરિવર્તનો પર હુમલો કર્યો હતો. આ જ કારણ હતું કે તે સમયે શરીર વધુ નબળું પડી ગયું હતું અને આખા શરીરની સિસ્ટમને અસર થઈ હતી. તમે CRP, D-Dimer levelsઅને Tocilizumab  ઇન્જેક્શન વિશે વધુ સાંભળ્યું હશે! તે શું હતા? કોવિડ સંક્રમણને કારણે આપણા શરીરે અન્ય વાયરલ પ્રવેશ અને હુમલાથી વાકેફ રહેવા માટે ઇન્ટરલ્યુકિન મેસેન્જર્સ છોડયા હતા. CRP- એટલે કે સી-રિએક્ટિવ પ્રોટીન એ વાઇરલ-ઇન્ફેક્શન અને એન્ટિબોડી લડાઇ દ્વારા ઉત્પાદિત ચેપ અથવા એડીમાની માત્રા સૂચવે છે. તે સમયે ભારે ચેપને કારણે અમને બધાને ઉચ્ચ CRP સ્તરો મળ્યા અને તે સહાયક સંભાળ અને સારવાર આપવા માટે કોવિડ-૧૯ સંબંધિત માર્કર બની ગયું.  D-Dimer એ રક્ત કોગ્યુલેશન માટેનું માર્કર છે. કોવિડ-૧૯ ચેપ દરમિયાન ઉચ્ચ વાયરલ એન્ટ્રી બોન મેરોમાં અપરિપક્વ લાલ રક્ત કોશિકાઓ અને પ્લેટલેટ્સનો મોટો જથ્થો ઉત્પન્ન થયો હતો જે કોવિડ-૧૯ વાયરસ સામે લડવા માટે ઉત્પન્ન કરાયેલા લોહીમાં પ્લેટલેટના ઊંચા હોવાને કારણે કોગ્યુલેટ થઈ જાય છે. જેથી તે દિવસોમાં અમારું ડી-ડાઇમર સ્તર કટોકટીની સંભાળ માટે ઉચ્ચ સૂચક હતું અને કાર્ડિયાક અને અન્ય પ્રણાલીગત સમસ્યાઓ માટે બાયોમાર્કર હતું.  Tosilozumabએ એન્ટિબોડી હતી જે આપણા શરીરમાં ઇન્ટરલ્યુકિન્સ દ્વારા ઉત્પાદિત એડીમાને ઘટાડવા માટે આપવામાં આવી હતી. તે કોઈ ઈલાજ ન હતો, માત્ર એડીમાને ઘટાડવા માટે આપવામાં આવ્યો હતો કારણ કે તે જીવલેણ હોઈ શકે છે અને આપણા શરીરમાં ઝડપી ફેરફારો લાવી શકે છે. કોવિડ-૧૯ ચેપે આપણા શરીર પર શું કર્યું તેના વિશે આ બધું હતું. ચોક્કસપણે આપણે કહી શકીએ કે તે પહેલાથી જ આપણા આખા શરીર પ્રણાલીને અસર કરી ચૂકી છે!!! 

હવે આપણે ચર્ચા કરીશું કે રસીઓએ શું કર્યું?!

કોવિડ-૧૯ ચેપ પછી વિશ્વ મૂંઝવણમાં હતું કે શું કરવું! સારવાર ખૂબ મુશ્કેલ હતી કારણ કે કોવિડ-૧૯ ની પેથોલોજી અજાણ હતી અને કોવિડ-૧૯ વાયરસ શરીર પર કેવી અસર કરે છે તે વિશે કોઈને ખ્યાલ નહોતો! આને કારણે આ ચેપ માટે સારવાર વિકસાવવી ખૂબ મુશ્કેલ અને લાંબી પ્રક્રિયા હતી જેમાં ઘણા વર્ષો લાગી શકે છે! તેથી વાઈરલ ઈન્ફેક્શનની વેક્સીન-એન્ટિડોટ તૈયાર કરવી એ કોઈપણ સરકાર તરફથી એક સ્માર્ટ ર્ પગલું હતું. રસીઓએ આપણા શરીરને શું કર્યું તે પહેલાં રસી શું છે તે સમજવા માટે તે એક સ્માર્ટ પગલું છે! 

રસીઓ એ વાઇરસની એન્ટિ-ડોટ છે જે કાં તો મૃત વાયરસ દ્વારા અથવા વાયરસના ભાગ અથવા જીવંત વાયરસની થોડી માત્રામાંથી વિકસાવવામાં આવે છે જે ચેપને પ્રેરિત કરવા માટે શરીરમાં કાર્ય કરવા સક્ષમ નથી! તેથી જ્યારે કોઈપણ પ્રકારની રસી આપવામાં આવી હતી, ત્યારે આપણું શરીર વાઈરલ ઈન્ફેક્શન છે કે નહીં તે સમજવા માટે મધ્યસ્થી સ્થિતિમાં હતું. તેથી રસી આપ્યા પછી, આપણા શરીરમાં વિવિધ પ્રકારની પ્રતિક્રિયાઓ વિકસિત થઈ. જેઓ ક્યારેય કોવિડ-૧૯ ચેપથી સંક્રમિત થયા ન હતા તેઓને શરીરની સંરક્ષણ પદ્ધતિથી મજબૂત પ્રતિસાદ મળ્યો અને મજબૂત પ્રતિરક્ષા ઉત્પન્ન થઈ. પરંતુ જેઓ પહેલાથી જ કોવિડ -૧૯ દ્વારા ચેપગ્રસ્ત હતા; તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ પ્રતિભાવમાં નબળી હતી અને એવા પણ ઓછા લોકો કે જેઓ યુવાન હતા અને કાં તો ચેપગ્રસ્ત હતા અથવા ચેપગ્રસ્ત ન હતા પરંતુ મજબૂત રોગપ્રતિકારક શક્તિ અને આરોગ્ય ધરાવતા હતા તેઓને એન્ટિબોડી વિકસાવવામાં સૌથી મજબૂત પ્રતિસાદ મળ્યો હતો. હવે આપણે એવા લોકો વિશે વાત કરીશું જેઓ રસી પછી મૃત્યુ પામ્યા છે, શા માટે? જેમ આપણે વાત કરી હતી, જેમને ડાયાબિટીસ, કિડનીની સમસ્યા, હૃદય સંબંધિત સમસ્યાઓ હતી અથવા જેઓ કોઈપણ રોગ માટે દવાઓ લેતા હતા તેઓને કોવિડ તેમજ કોવિડ રસીની ઘણી આડઅસરોનો સામનો કરવો પડયો હતો! જેમ મેં કહ્યું તેમ, આવા રોગોવાળા લોકો માટે જ્યારે તેમની શારીરિક સિસ્ટમ રોગગ્રસ્ત હોવાને લીધે, જ્યારે રસી આપવામાં આવી ત્યારે શરીર પર્યાપ્ત એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન કરવામાં અસમર્થ હતુ. રસીના કારણે, શરીરે વાઇરલ વેક્ટર સામે એન્ટિબોડી વિકસાવવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ શરીરની રોગગ્રસ્ત સ્થિતિને લીધે રસીકરણ પુરેપુરૂ સફળ થઇ શક્યુ નથી અને પુરતી માત્રામાં એન્ટીબોડી ડેવલપ કરી શક્યું નહી અને તેમાંથી ઘણાને જીવનને ધમરોળતી અનેક ઘટનાઓનો સામનો કરવો પડયો હતો!! 

રસી લીધા પછી શા માટે અમને મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડયો? જેમ આપણે હવે જાણીએ છીએ કે આ વાયરસ વ્યક્તિના શરીરમાં પ્રવેશ્યા પછી તેના સ્વભાવ અને શરીરને પરિવર્તિત થવાની અને તેના શરીરને બદલવાની પ્રબળ સંભાવના ધરાવે છે. આપણે તેના વાઈરલ-મ્યુટેશનની વિવિધતાથી પણ વાકેફ છીએ! અમે ડેલ્ટા, કપ્પા, ઓમેગા, વશ-૧ અને વધુ જેવા ઘણા પ્રકારો જોયા હતા. આ કોવિડ-૧૯ વાઈરસની ૧લી ચોક્કસ ઓળખિત રચના મુજબ રસીઓ વિકસાવવામાં આવી હતી અને તેથી જ અમને રસીથી કંઈપણ અથવા ખૂબ ઓછું રક્ષણ મળ્યું નથી. હા, થોડા કેસોમાં (જેઓ સ્વસ્થ હતા, કોવિડ-૧૯થી ક્યારેય સંક્રમિત નહોતા, કોઇપણ વ્યવસ્થિત રોગ વગરના યુવાનો) કોવિડ-૧૯ વાયરસના ચેપના ૧લા મ્યુટન્ટ-વેરિઅન્ટથી રક્ષણ મેળવ્યું છે. વ્યવસ્થિત રોગ ધરાવતા અથવા ઓછી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા વૃદ્ધ લોકોએ જ્યારે આ રસી આપવામાં આવી ત્યારે તેમની પર નકારાત્મક અસર પડી હતી અને કોવિડ-૧૯ વાયરસના ચેપ જેવા સમાન લક્ષણોનો સામનો કર્યો હતો! હવે રસીઓ માટેના સમાચારો આવી રહ્યા છે અને તેની   આડ અસરો લોહીના ગંઠાવા, સ્ટ્રોક અને હાર્ટ એટેક જેવી સાચી છે કારણ કે તે કોવિડ -૧૯ વાયરસના મુખ્ય ગુણધર્મોને રજૂ કરે છે! બોન કેન્સર (એવાસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ-એવીએમ), એએમએચ (એન્ટી મુલેરિન હોર્મોન) માં ઘટાડો અને તે તેમની ગંભીર આડઅસરો છે!! (જે સ્ત્રીઓમાં ગર્ભધારણ કરવામાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.) B12 અને D3 સ્તરમાં પણ ઘટાડો, હિમોગ્લોબિન અને ફોલિક એસિડમાં ઘટાડો હવે દરેક વયની વસ્તીમાં વધુ સામાન્ય બની રહ્યો છે

હવે આપણે શું કરવું જોઈએ?

આજકાલ આપણે જોઈએ છીએ કે ઘણા યુવાનો નાની ઉંમરમાં હાર્ટ એટેક, સ્ટ્રોક અને મૃત્યુદરનો સામનો કરી રહ્યા છે. કોવિડ-૧૯ એરા (૨૦૧૯-૨૦૨૩) પછી, અમે લોકોને યાદશક્તિમાં ઘટાડો, કામ કરવાની ક્ષમતામાં ફેરફાર, શીખવામાં ફેરફાર અથવા નવી વસ્તુઓ શીખવામાં મુશ્કેલી અંગે ફરિયાદ કરતા પણ જોયા છે! આ ઉપરાંત આજકાલ આપણે સાંભળીએ છીએ કે લોકો ભારે કસરત કર્યા પછી મૃત્યુ પામ્યા છેત તો પછી તેનું કારણ શું છે? કોવિડના કારણે આપણે જોયું તેમ, આપણા શરીરે કોવિડ-ચેપને ખૂબ જ તીવ્ર પ્રતિસાદ આપ્યો અને તેના કારણે આપણું શરીર તંત્ર વિવિધ રીતે સંકળાયેલું હતું. ઉપરાંત, સારવારના કોઈ વિકલ્પો ન હોવાને કારણે, આપણા બધાને માનસિક હતાશા, ચિંતા અને તણાવનો સામનો કરવો પડયો હતો જેણે માનસિક સ્વાસ્થ્યને ખૂબ નકારાત્મક અને મજબૂત અસર કરી હતી! તો હવે આપણે શું કરવું જોઈએ? સોશિયલ મીડિયા અને અર્ધ-હૃદયના સમાચારોથી પ્રભાવિત થવાને બદલે, વધુ વૈજ્ઞાનિક રીતે વિચારવું જોઈએ અને આપણા માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્યને સુધારવા માટે શ્રેષ્ઠ પ્રયાસ કરવો જોઈએ. 

કોવિડ-૧૯ ચેપ પછી, આરોગ્ય માટે જાગૃતિના પગલા તરીકેત દરેક વ્યક્તિએ ખાસ કરીને હૃદયરોગ, ડાયાબિટીસ, હાયપરટેન્શન અને કિડનીની બિમારીવાળા દર્દીઓએ વિટામિનB12, D3, ફોલિક એસિડ, CBC ની ગુણવત્તા (કોવિડ-૧૯ પછી સૌથી મહત્વપૂર્ણ), CRP, D-Dimer, SGPT, SGOT, S.Create, Urea, Uric Acid, Troponin-I, ALP, Homosystine, LDH, લિપિડ પ્રોફાઇલ,PSA, NT-Pro BNP,  સીરમ પોટેશિયમ અને કેલ્શિયમ,TNF આલ્ફા; હાર્ટ પ્રોફાઈલ, કિડની પ્રોફાઈલ અને લીવર પ્રોફાઈલનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ બાયોમાર્કર્સ છે એનું ૨-૩ વર્ષ માટે નિયમિત ૩ મહિનાનું ચેકઅપ કરાવવું જોઈએ.. આ રિપોર્ટ્સનું મૂલ્યાંકન તમારા ફેમિલી ફિઝિશિયન દ્વારા થવું જોઈએ જે તમને તમારા માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય વિશે જાગૃત રાખે છે. ભારે જિમ એક્સરસાઇઝની જરૂર નથી, દરરોજ હળવી ઘરેલુ કસરતો શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ હશે, દરરોજ ૫-૧૦ મિનિટ ધ્યાન, દરરોજ પૂરતું પાણી પીવું, વધુ પડતા જંક અથવા સ્ટ્રીટ ફૂડનું સેવન ટાળવું, દારૂ, ટોમ્બાકુ અને ધૂમ્રપાનથી દૂર રહેવું. અને દરરોજ સલાડ અને ઉચ્ચ પ્રોટીન ઉચ્ચ ફાઇબર ખોરાક (હૃદય અને કિડનીના દર્દીઓ માટે આને બાકાત રાખો)નું સેવન એ સ્વસ્થ રહેવાની અને કોવિડ-૧૯ ચેપ પછી કોઈપણ અનિચ્છનીય રોગોથી બચવાની ચાવી બની રહેશે! કોવિડ-૧૯ અને રસીની આડ અસરોની અફવાઓથી ગભરાશો નહીંત યાદ રાખો કે વૈજ્ઞાનિક જાગૃતિ અને ત્વરિત પગલાં એ સ્વસ્થ જીવનશૈલી જીવવાની ચાવી છે.