ડિહાઇડ્રેશન : પાણી કે રોગો? તમે શું પસંદ કરશો?

- શુભ આરોગ્ય અમૃતમ્-ડો. વિશાલ ચાવડા

- એમએસ, પીએચ.ડી, એફઆઈસીએન

- (સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી)

- પૂરતું પાણી પીવું અને હાઇડ્રેટેડ રહેવું એ આપણા હૃદયને ટેકો આપવાની રીતો છે

દ રેક વ્યક્તિ પરસેવો, આંસુ, શ્વાસ, પેશાબ અને મળ દ્વારા દરરોજ શરીરનું પાણી ગુમાવે છે. આ પાણી પીવાના પ્રવાહી અને પાણી ધરાવતા ખોરાક ખાવાથી બદલવામાં આવે છે. શું તમે જાણો છો કે શરીરના પાણીમાં ૨% ઘટાડો મગજના નાના પરંતુ ગંભીર સંકોચનનું કારણ બની શકે છે, જે ચેતાસ્નાયુ સંકલનને બગાડે છે, એકાગ્રતામાં ઘટાડો કરી શકે છે અને ધીમી વિચારસરણી કરી શકે છે? ડિહાઇડ્રેશન પણ સહનશક્તિ ઘટાડે છે, શક્તિ ઘટાડે છે, ખેંચાણ અને ધીમી સ્નાયુબદ્ધ પ્રતિક્રિયા પેદા કરે છે. ડિહાઇડ્રેેશનના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે. તમે ઝાડા અથવા ઉલટીથી પાણી ગુમાવ્યું હશે. અથવા તમે કસરત અથવા ગરમ હવામાનથી પરસેવો કરી શકો છો. પાણીની ખોટ ઘણીવાર શરીરમાં ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું અસંતુલન તરફ દોરી જાય છે. ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ એ ખનિજો અને ક્ષાર છે જે શરીરને કાર્ય કરવા માટે જરૂરી છે. તેમાં સોડિયમ, પોટેશિયમ, મેગ્નેશિયમ અને કેલ્શિયમનો સમાવેશ થાય છે.                    

જ્યારે તમારા શરીરમાં પૂરતા પ્રમાણમાં પ્રવાહી ન હોય ત્યારે ડિહાઇડ્રેશન થાય છે. ગંભીર ડિહાઇડ્રેશન ગંભીર સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે. જો તમને શંકા હોય કે તમે (અથવા અન્ય કોઈ) ગંભીર રીતે ડિહાઇડ્રેટેડ છો, તો તબીબી ધ્યાન લો. જ્યારે તમારા શરીરમાં તે યોગ્ય રીતે કામ કરવા માટે પૂરતું પાણી નથી ત્યારે તમે નિર્જલીકૃત છો. જ્યારે તમારું શરીર વધુ પડતું પ્રવાહી ગુમાવે ત્યારે તે થઈ શકે છે.. જ્યારે તમારા શરીરમાં સામાન્ય પાણીનું પ્રમાણ ઘટી જાય છે, ત્યારે તે તમારા શરીરમાં ખનિજો (મીઠું અને ખાંડ) ના સંતુલનને બગાડે છે, જે તેની કાર્ય કરવાની રીતને અસર કરે છે. સ્વસ્થ માનવ શરીરનો બે તૃતીયાંશ ભાગ પાણી બનાવે છે. હળવા ડિહાઇડ્રેેશન બ્લડ પ્રેશર, હૃદયના ધબકારા અને શરીરના તાપમાન સાથે સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે. ગંભીર નિર્ર્જલીકરણ પણ નબળાઇ અથવા મૂંઝવણનું કારણ બની શકે છે. આત્યંતિક કિસ્સાઓમાં, તે કિડનીને નુકસાન, મગજને નુકસાન અને મૃત્યુ પણ તરફ દોરી શકે છે. હળવા ડિહાઇડ્રેશન માટે, તમે પ્રવાહી પી શકો છો (પરંતુ આલ્કોહોલ અથવા કેફીન નહીં). ડિહાઇડ્રેેશનનો ઇલાજ કરવાનો સૌથી ઝડપી રસ્તો એ છે કે પ્રવાહી પીવું, ખાસ કરીને જેમાં ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ હોય, જેમ કે સ્પોર્ટસ ડ્રિંંક્સ અથવા ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન્સ. તબીબી પરિસ્થિતિઓને લીધે યોગ્ય રીતે પીવામાં અસમર્થ લોકોને ઝડપી પરિણામો માટે ૈંફ હાઇડ્રેશનની જરૂર પડી શકે છે. તમે ઘરે જ ડિહાઇડ્રેશન માટે ઝડપથી તપાસ કરી શકો છો. હાથના પાછળના ભાગ પર, પેટ પર અથવા કોલરબોનની નીચે છાતીના આગળના ભાગ પર ત્વચાને ચપટી કરો. આ સ્કિન ટર્ગોર બતાવશે. હળવા ડિહાઇડ્રેશનને કારણે ત્વચા તેના સામાન્ય થવામાં થોડી ધીમી થઈ જશે. માથાનો દુખાવો, ચિત્તભ્રમણા, મૂંઝવણ, થાક (થાક), ચક્કર, નબળાઇ અને માથાનો દુખાવો, શુષ્ક મોં અને/અથવા સૂકી ઉધરસ, ઉંચા ધબકારા, પરંતુ બ્લડ પ્રેશર ઓછું, ભૂખ ઓછી લાગવી પરંતુ કદાચ ખાંડની ઇચ્છા, ફ્લશ (લાલ) ત્વચા અને સોજો પણ એવા લક્ષણો છે જે દર્શાવેે છે કે તમારા શરીરને સારી રીતે સંચાલિત ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ સાથે યોગ્ય પ્રવાહીની જરૂર છે!! ડિહાઇડ્રેશન અથવા મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા પ્લાઝ્મા ઓસ્મોલેલિટી અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ સંતુલનમાં નોંધપાત્ર ફેરફારો સાથે સંકળાયેલ હોઈ શકે છે, મગજ ચયાપચય અને કાર્યમાં નોંધપાત્ર ફેરફારો નક્કી કરે છે જે હુમલા અને ક્યારેક ખતરનાક સ્ટ્રોકનું જોખમ વધારે છે. જ્યારે તમે નિર્જલીકૃત છો, ત્યારે તમારું લોહી જાડું થાય છે. આ આખા શરીરમાં લોહીનો પ્રવાહ વધુ પડકારજનક બનાવે છે. જો તમારી રક્તવાહિનીઓમાં સાંકડી અથવા અવરોધિત જગ્યા હોય અને તમે નિર્જલીકૃત છો, તો આ બેવડી સમસ્યા તમારા સ્ટ્રોકનું જોખમ વધારે છે. તે ભારતમાં વધુ સામાન્ય સ્થિતિ છે જેને હીટ સ્ટ્રોક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તે માત્ર હૃદય અથવા કિડનીના દર્દીઓને જ અસર કરતું નથી પરંતુ તે વારંવાર સામાન્ય લોકોને પણ અસર કરે છે. હું ભવિષ્યની કૉલમમાં આ વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશ. ચાલો આ કોલમમાં ડીહાઈડ્રેશન અને તેનાથી સંબંધિત સમસ્યાઓ વિશે વધુ ચર્ચા કરીએ

સંશોધન દર્શાવે છે કે તમારા માનસિક સ્વાસ્થ્યને જાળવવા માટે પાણી મહત્વપૂર્ણ છે. ડિહાઇડ્રેશન અન્ય બિનઆરોગ્યપ્રદ માનસિક સ્થિતિઓમાં ચિંતા અને હતાશાનું જોખમ વધારી શકે છે. એક ન્યુરોસાયકોલોજિકલ અધ્યયનમાં જણાવાયું છે કે ડિહાઇડ્રેશનના લક્ષણો અને ચિંતાના સ્તરમાં વધારો વચ્ચે સ્પષ્ટ કડી છે. સુસ્તી અને ચક્કર આંદોલન તરફ દોરી શકે છે. ડિહાઇડ્રેશન સાથે લાંબા ગાળાની પરિસ્થિતિઓમાં, મૂંઝવણમાં પડીએ, હતાશ થઈએ છીએ!! ડિહાઇડ્રેેશન અને હાર્ટ પ્રોબ્લેમ પરના એક રિસર્ચ સ્ટડી મુજબ, ડિહાઇડ્રેશન પુખ્ત વયના લોકોમાં હાર્ટ એટેકનું જોખમ પણ વધારી શકે છે. પાણીની અછત તમારા લોહીને ઘટ્ટ બનાવે છે અને તમારી રક્તવાહિનીઓને સંકુચિત બનાવે છે, સમય જતાં તે તમારા હૃદય પર તાણ લાવી શકે છે. આનાથી ધમનીઓમાં પ્લેક બિલ્ડઅપ અને બ્લોકેજ થઈ શકે છે અને હાર્ટ એટેક થઈ શકે છે. ડિહાઇડ્રેેશન તમારા લોહીને ઘટ્ટ બનાવે છે અને રક્ત વાહિનીઓની દિવાલોને સંકુચિત કરે છે. આ હાઈ બ્લડ પ્રેેેશરનું કારણ બની શકે છે અને તમારા હૃદય પર તાણ લાવી શકે છે. વધુમાં, આ તમારા હૃદયને ઝડપથી ધબકવાનું કારણ બની શકે છે, અનિયમિત ધબકારાનું કારણ બની શકે છે અથવા તો ધબકારા પણ વધી શકે છે. અતિશય મીઠાનું સેવન ઘટાડવાની જેમ, પૂરતું પાણી પીવું અને હાઇડ્રેટેડ રહેવું એ આપણા હૃદયને ટેકો આપવાની રીતો છે અને હૃદય રોગ માટે લાંબા ગાળાના જોખમોને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.

હાર્ટના દર્દીઓએ કેમ ઓછું પાણી પીવું જોઈએ? 

આપણે બધાને ગરમ હવામાનમાં વધુ પીવાની જરૂર છે અને હૃદયની નિષ્ફળતાવાળા લોકો તેનો અપવાદ નથી. નિર્જલીકૃત થવાથી બ્લડ પ્રેશર ઓછું થઈ શકે છે, જે ચક્કરનું કારણ બની શકે છે, તેથી યોગ્ય સંતુલન પ્રાપ્ત કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. જો તમને હૃદયની નિષ્ફળતા હોય તો તમારા હૃદયને ઓવરલોડ કરવાનું ટાળવા માટે પ્રવાહી પ્રતિબંધનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, કારણ કે તમારા લોહીના પ્રવાહમાં વધુ પ્રવાહી તમારા હૃદયને પંપ કરવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે. આ જ કારણસર, તમારા ડૉક્ટર મૂત્રવર્ધક પદાર્થ અથવા પાણીની ગોળી તરીકે ઓળખાતી દવા લખી શકે છે, જેથી વધારાના પ્રવાહીથી છુટકારો મળે. જો તમે પ્રવાહી પ્રતિબંધ પર છો, તો તમે તમારી દૈનિક મર્યાદામાં છો તે તપાસવા માટે તમારા પ્રવાહીના સેવનને રેકોર્ડ કરો. આને ગરમ હવામાનમાં સમાયોજિત કરવાની જરૂર પડી શકે છે. તમારે એવા ખાદ્યપદાર્થો પણ રેકોર્ડ કરવા જોઈએ જેમાં પુષ્કળ પાણી હોય, જેમ કે ગ્રેવી, ફળ (ખાસ કરીને તરબૂચ), દહીં, જેલી, આઈસ લોલી, શરબત અને સૂપ. હૃદય સંબંધી સમસ્યાઓ ધરાવતા દર્દીઓ, જો તમને તરસ લાગે છે, તો ચ્યુઇંગ ગમ, ખાંડ-મુક્ત ફુદીનો અથવા સ્થિર ફળોના ટુકડા (જેમ કે દ્રાક્ષ અથવા સ્ટ્રોબેરી) અજમાવો. તમે તમારા મોંને પાણીથી પણ ધોઈ શકો છો, પરંતુ તેને ગળી જશો નહીં. જો તમારા હોઠ શુષ્ક લાગે તો લિપ બામ અજમાવો. મીઠું પ્રતિબંધિત કરવું પણ મહત્વપૂર્ણ છે, જે તમારા શરીરમાં વધારાનું પ્રવાહી ધરાવે છે. પરંતુ ગરમ હવામાનમાં તમે પરસેવામાં મીઠું ગુમાવો છો, તેથી જો તમને પગમાં ખેંચાણ હોય, તો મીઠાનું સેવન વધારવાથી મદદ મળી શકે છે. કાર્ડિયાક દર્દીઓ માટે તંદુરસ્ત રહેવા માટે તમારા શરીરના પ્રવાહીનું સંચાલન કરવું હંમેશા મહત્વપૂર્ણ છે. જો તમને તીવ્ર પ્રવેગક હૃદયના ધબકારા જેવા ગંભીર લક્ષણો લાગે, તો તમારે તાત્કાલિક કાર્ડિયોલોજિસ્ટ અથવા જનરલ મેડિસિન નિષ્ણાત પાસે જવું જોઈએ કારણ કે તમને IV (નસો દ્વારા ઇન્જેક્ટેબલ પ્રવાહી) ની જરૂર પડી શકે છે.

ડિહાઇડ્રેશનમાં સારવાર તમારા લક્ષણો, તમારી ઉંમર અને તમારા સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય પર નિર્ભર રહેશે. તે સ્થિતિ કેટલી ગંભીર છે તેના પર પણ નિર્ભર રહેશે. જો બીમારી તમારા ડિહાઇડ્રેશનનું કારણ બને છે તો તમને ઝાડા, ઉલટી અથવા ઉચ્ચ તાવ માટે પણ સારવાર આપવામાં આવી શકે છે. મધ્યમથી ગંભીર ડિહાઇડ્રેશન માટે, તમારે IV (નસમાં) પ્રવાહીની જરૂર પડી શકે છે. ગંભીર ડિહાઇડ્રેેશન એ તબીબી કટોકટી છે. હોસ્પિટલમાં તરત જ IV પ્રવાહી સાથે તેની સારવાર કરવાની જરૂર છે. હળવા ડિહાઇડ્રેશન માટે, તમે પ્રવાહી પી શકો છો. તમારે ફક્ત પાણી જ નહીં, પણ સોડિયમ અને પોટેશિયમ જેવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ પુન:સ્થાપિત કરવાની જરૂર પડી શકે છે. સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ પાણી અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સને બદલી શકે છે. તમે પાણી, ફળોના રસ, ચા અને સોડા પણ પી શકો છો. કેફીન સાથે પીણાં ન લો. આમાં કેટલાક એનર્જી ડ્રિંક્સ, ચા, સોડા અને કોફી પીણાંનો સમાવેશ થાય છે. દારૂ ન પીવો. કેફીન અને આલ્કોહોલ તમારા શરીરમાં વધુ પાણી ગુમાવવાનું કારણ બની શકે છે. સરેરાશ, એક પુખ્ત વ્યક્તિએ દરરોજ લગભગ ૨ થી ૩ ક્વાર્ટ્સ પ્રવાહી પીવું જોઈએ. દરરોજ ૧૨ ૮-ઔંસના ગ્લાસ પ્રવાહી પીવાથી આ લક્ષ્ય સુધી પહોંચવામાં મદદ મળશે. જો તમે ગરમ હવામાનમાં હોવ અથવા કસરત કરતા હોવ તો વધુ પાણી પીવો. ડિહાઇડ્રેેશનના મધ્યમ અથવા ગંભીર લક્ષણોમાં કટોકટીની સમસ્યાઓને ઠીક કરવા માટે શક્ય તેટલી વહેલી તકે ચિકિત્સકને મળવું વધુ સલાહભર્યું છે.