વિટામિન B12 'શરીરનું મેસેન્જર' .

- શુભ આરોગ્ય અમૃતમ્-ડો. વિશાલ ચાવડા

- એમએસ, પીએચ.ડી, એફઆઈસીએન

(સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી)

કેળા એક સસ્તું, આરોગ્યપ્રદ અને પોષક તત્વોથી ભરપૂર ફળ છે જે સરળતાથી દરેક વ્યક્તિના આહારનો ભાગ બની શકે છે. તે વિટામિન B12 થી ભરપૂર ફળોમાંનું એક છે.

ત મે મેસેન્જર વિશે જાણતા જ હશો. વિટામીન B12 નું કાર્ય પણ મેસેન્જર જેવું જ છે. તે આપણા શરીરમાં રક્ત દ્વારા પરિભ્રમણ કરે છે અને તમામ મહત્વપૂર્ણ અંગોનું સ્વસ્થ સંચાલન કરે છે. આજકાલ, જંક ફૂડનો વધતો વપરાશ અને લોકોમાં ઘરે બનાવેલા ખોરાકનો ઉપયોગ ઘટવાથી તેઓમાં B12 ની ઉણપ થાય છે અને ઘણી માનસિક અને સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત સમસ્યાઓનો પરિચય થાય છે. હવે આજની કોલમમાં આપણે આપણા શરીરમાં B12 ના મહત્વ વિશે ચર્ચા કરીશું, જ્યારે B12 ની ઉણપ હોય ત્યારે શું થાય છે અને આપણે તેના સ્તરને કુદરતી રીતે કેવી રીતે સુધારી શકીએ છીએ વિશે ચર્ચા કરીશું. વિટામિન B12 એ એક પોષક તત્ત્વ છે જે તમારા શરીરના રક્ત અને ચેતા કોષોને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદ કરે છે અને તમારા બધા કોષોમાં આનુવંશિક સામગ્રી DNA બનાવવામાં મદદ કરે છે. વિટામિન B12 મેગાલોબ્લાસ્ટિક એનિમિયાને રોકવામાં પણ મદદ કરે છે, રક્તની સ્થિતિ જે લોકોને થાકેલા અને નબળા બનાવે છે.

તમને દરરોજ જરૂરી વિટામિન B12 ની માત્રા તમારી ઉંમર પર આધારિત છે. વિવિધ ઉંમરના લોકો માટે ભલામણ કરેલ સરેરાશ દૈનિક રકમ અલગ અલગ છે જેમ કે : જન્મથી ૬ મહિના ૦.૪ એમસીજી; ૭-૧૨ મહિનાના શિશુઓ ૦.૫ એમસીજી; ૧-૩ વર્ષનાં બાળકો ૦.૯ એમસીજી; ૪-૮ વર્ષનાં બાળકો ૧.૨ એમસીજી; ૯-૧૩ વર્ષનાં બાળકો ૧.૮ એમસીજી; કિશોરો ૧૪-૧૮ વર્ષ ૨.૪ એમસીજી; પુખ્ત (૧૮ અને તેથી વધુ ઉંમરના) ૨.૪ એમસીજી; સગર્ભા સ્ત્રીઓ ૨.૬ એમસીજી અને સ્તનપાન કરાવતી સ્ત્રીઓ ૨.૮ એમસીજી (સબય એટલે માઇક્રોગ્રામ; અહીં દૈનિક જરૂરિયાત દર્શાવવામાં આવી છે). વિટામિન B12 સામાન્ય રીતે મલ્ટિવિટામિન/મલ્ટિમિનરલ સપ્લિમેન્ટ્સમાં, બી-કોમ્પ્લેક્સ સપ્લિમેન્ટ્સમાં અને માત્ર વિટામિન B12 ધરાવતી સપ્લિમેન્ટ્સમાં ઉપલબ્ધ હોય છે. તે સામાન્ય રીતે સાયનોકોબાલામીન નામના સ્વરૂપમાં હોય છે. અન્ય સામાન્ય સ્વરૂપો એડેનો સિલકોબાલામીન, મેથાઈલકોબાલામીન અને હાઈડ્રોક્સીકોબાલામીન છે. વિટામિન B12 એવા સ્વરૂપમાં પણ ઉપલબ્ધ છે જે તમારી જીભની નીચે ઓગળી જાય છે (જેને સબલિંગ્યુઅલ વિટામિન B12 કહેવાય છે). સંશોધનોએ દર્શાવ્યું નથી કે પૂરક વિટામિન B12 નું કોઈપણ સ્વરૂપ અન્ય કરતા વધુ સારું છે. વિટામીન B12 (કોબાલામીન) ચેતા પેશીઓ, મગજ કાર્ય અને લાલ રક્ત કોશિકાઓના સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી છે. જે લોકોએ બેરિયાટ્રિક સર્જરી કરાવી છે તેમને B12 ની ઉણપનું સૌથી વધુ જોખમ હોઈ શકે છે કારણ કે સર્જરી પેટનો ભાગ દૂર કરે છે, અન્ય ઉચ્ચ-જોખમ જૂથોમાં એનિમિયા ધરાવતા લોકો, શાકાહારીઓ, ડાયાબિટીસની દવા મેટફોમન લેનાર કોઈપણ અને વૃદ્ધ લોકોનો સમાવેશ થાય છે. આવી વ્યક્તિઓએ સમયસર તેમના B12 સ્તરની તપાસ કરવી જોઈએ જો તેઓ થાક, નબળાઇ, શરીરમાં દુખાવો, ઊંઘનો અભાવ, ચિંતા, અચાનક કરોડરજ્જુમાં દુખાવો, સાંધામાં દુખાવો, સુસ્તી અને અસામાન્ય હૃદય દર અથવા અનિયમિત બ્લડ પ્રેશર અનુભવતા હોય. કારણ એ છે કે, B12 નું કાર્ય રક્ત નિયમન અને ચેતા સ્વાસ્થ્યનું સંચાલન કરવાનું છે. જો તે ઓછું હોય તો આપણા શરીરના તમામ કાર્યોને ભારે અસર થશે અને તે તેની ઉણપ માટેના ચોક્કસ લક્ષણો ક્યારેય બતાવશે નહીં કે તે પ્રારંભિક તબક્કામાં ઓળખાય નહીં. તે ઘણી સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ માટે સમાન લક્ષણો ધરાવે છે તેથી આવા લોકોના જૂથે હંમેશા B12 ની ઉણપ માટે સાવચેત રહેવું જોઈએ અને ચિકિત્સકની સલાહથી સારવાર લેવી જોઈએ.

શું મને પૂરતું વિટામિન B12 મળી રહ્યું છે?

ભારતમાં મોટાભાગના લોકોને પૂરતા પ્રમાણમાં વિટામિન B12 મળે છે તેઓ જે ખોરાક ખાય છે તેમાંથી. પરંતુ કેટલાક લોકોને ખોરાકમાંથી વિટામિન B12 શોષવામાં તકલીફ પડે છે. શરીર બે-પગલાની પ્રક્રિયામાં ખોરાક વિટામિન B12 નું શોષણ કરે છે. પ્રથમ, પેટ માં હાઇડ્રોક્લોરિક એસિડ વિટામિન B12 ની સાથે જોડાયેલું  પ્રોટીનથી અલગ કરે છે. બીજું, પેટ દ્વારા બનાવેલ પ્રોટીન સાથે મુક્ત વિટામિન B12 પછી સંયોજિત થાય છે જેને આંતરિક પરિબળ કહેવાય છે, અને શરીર તેમને એકસાથે શોષી લે છે. એનિમિક વ્યક્તિઓ, ડાયાબિટીસના દર્દીઓ કે જેઓ મેટફોર્મિન લેતા હોય, સ્ટ્રોક પછી અથવા તાજેતરની મગજની આઘાતની સર્જરી કરતા હોય તેવા વ્યક્તિઓમાં વ્યક્તિઓ કરતાં બી૧૨ ની ઉણપ થવાની શક્યતાઓ વધુ હોય છે. જે લોકોની જીવનશૈલી તણાવથી ભરેલી હોય છે, ઊંઘમાં નિયમિતતાનો અભાવ તેમજ ખાવાના ચક્રમાં નિયમિતતાનો અભાવ પણ B12 ની ઉણપ વિકસાવવામાં ફાળો આપી શકે છે.

જો મને વિટામિન B12ની ઉણપ હોય તો શું થશે?

વિટામિન B12 ની ઉણપના સામાન્ય રીતે ૪ તબક્કા હોય છે. સ્ટેજ ૧ એ લોહીમાં વિટામિન B12 ના સ્તરમાં ઘટાડો છે. સ્ટેજ ૨ એ કોષમાં વિટામીન B12 ની ઓછી સાંદ્રતા અને મેટાબોલિક અસાધારણતા છે. સ્ટેજ ૩ એ હોમોસિસ્ટીન અને એમએમએના સ્તરમાં વધારો અને ડીએનએ સંશ્લેષણમાં ઘટાડો છે જે ન્યુરોસાયકિયાટ્રિક લક્ષણોમાં પરિણમે છે. સ્ટેજ ૪ મેક્રોસાયટીક એનિમિયા છે. વિટામિન B12 ની ઉણપ એ એક સારવાર યોગ્ય સ્થિતિ છે જે ત્યારે થાય છે જો તમે તમારા આહારમાં પૂરતા પ્રમાણમાં વિટામિન B12 લેતા નથી અથવા જો તમારું શરીર તેને યોગ્ય 

રીતે શોષી રહ્યું નથી. વિટામિન B12 ની ઉણપ શારીરિક, ન્યુરોલોજીકલ અને માનસિક લક્ષણોનું કારણ બની શકે છે. તેની સારવાર વિટામીન B12 દવાઓથી કરી શકાય છે.  B12 ની ઉણપ થાક, માથાનો દુખાવો, હતાશા, નિસ્તેજ અથવા પીળી ત્વચા, માનસિક ક્ષતિ અનેમોં અને જીભમાં દુખાવો અને બળતરા સહિતના વિવિધ લક્ષણોનું કારણ બની શકે છે. નીચા B12 સ્તરને કારણે થતા ઘણા લક્ષણો B12 ની ઉણપ માટે વિશિષ્ટ નથી, જેના કારણે સ્થિતિ શોધી શકાતી નથી. પેરિફેરલ ન્યુરોપથી એ વિટામિન B12 ની ઉણપની સૌથી સામાન્ય રજૂઆત છે. સામેલ ચેતાના પ્રકાર પર આધાર રાખીને, તે પીડા, નિષ્ક્રિયતા આપે છે, કળતર, સંવેદના ગુમાવવી, મોટર પ્રવૃત્તિમાં ઘટાડો અથવા સ્નાયુ સમૂહમાં ઘટાડો થઈ શકે છે. B12 ની ઉણપ ધરાવતા દર્દીઓમાં, CBC એનિમિયા દર્શાવે છે, જે હિમોગ્લોબિન અને હિમેટોક્રિટ બંનેમાં ઘટાડો તરીકે દેખાય છે. વધુમાં, સરેરાશ કોર્પસ્ક્યુલર વોલ્યુમ (MCV), જે લાલ રક્ત કોશિકાઓના કદને માપે છે, તે ૧૦૦ થી વધુ સ્તર સુધી વધેલું બતાવશે. વિટામિન B12 નો અભાવ ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓ (તમારી ચેતાતંત્રને અસર કરતી સમસ્યાઓ) પેદા કરી શકે છે, જેમ કે : દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓ. સ્મરણ શકિત નુકશાન. પિન અને સોય (પેરેસ્થેસિયા). જ્યારે B12 ગંભીર રીતે ઓછું હોય છે, ત્યારે તે B12 પ્રેરિત એનિમિયાનું કારણ બની શકે છે અને પૂરતા લાલ રક્ત કોશિકાઓ વિના, તમારા પેશીઓ અને અવયવોને પૂરતો ઓક્સિજન મળતો નથી. પૂરતા પ્રમાણમાં ઓક્સિજન વિના, તમારું શરીર પણ કામ કરી શકતું નથી. લક્ષણોમાં સામાન્ય રીતે નબળા સ્નાયુઓ, નિષ્ક્રિયતા આવે છે, ચાલવામાં મુશ્કેલી, ઉબકા, વજન ઘટવું, ચીડિયાપણું, થાક અને હૃદયના ધબકારા વધે; જેવા લક્ષણો દેખાઈ શકે છે. જો તમારી એનિમિયાની સારવાર લાંબા સમય સુધી ન થાય, તો તે હૃદયની નિષ્ફળતા તરફ દોરી શકે છે. તે એટલા માટે છે કારણ કે તમારા હૃદયને વધુ મહેનત કરવી પડશે. B12-સંબંધિત એનિમિયા તમને હાર્ટ એટેક, સ્ટ્રોક અથવા અન્ય કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર સમસ્યા થવાની શક્યતાઓ પણ વધારી શકે છે. ડાયાબિટીસ અને સગર્ભા અથવા સ્તનપાન કરાવતી સ્ત્રીઓને B12 ની ઉણપ થવાનું જોખમ વધારે હોય છે તેથી આવી પરિસ્થિતિઓને ટાળવા માટે તેમણે B12 સમૃદ્ધ ખોરાક લેવો જોઈએ. બ્રાહ્મી અને શતાવરી હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સ છે જે વિટામિન B12-સંબંધિત ગૂંચવણોને અટકાવી શકે છે. બ્રાહ્મી તેના જ્ઞાાનાત્મક-વધારા ગુણધર્મો માટે જાણીતી છે. વિટામીન B12થી સમૃદ્ધ કુદરતી જડીબુટ્ટીઓ એલ્ફલ્ફા, ડેંડિલિઅન, હોથોર્ન બેરી, હોપ્સ, બ્લેડર રેક અને સફેદ ઓક છાલ છે. અશ્વગંધા વનસ્પતિ વિટામિન B12 ની ઉણપના લક્ષણો જેમ કે તણાવ અને થાકને દૂર કરી શકે છે, અને તે નર્વસ સિસ્ટમને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે અને ઉર્જા સ્તરમાં સુધારો કરે છે. કેળા એક સસ્તું, આરોગ્યપ્રદ અને પોષક તત્વોથી ભરપૂર ફળ છે જે સરળતાથી દરેક વ્યક્તિના આહારનો ભાગ બની શકે છે. તે વિટામિન B12 થી ભરપૂર શ્રે ફળોમાંનું એક છે. કેળામાં ફાઈબર અને પોટેશિયમ પણ હોય છે. તે બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરવામાં, તણાવ ઘટાડવામાં અને કબજિયાત અને અલ્સરની સમસ્યાઓને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે. ડાયાબિટીસ અને કાર્ડિયાક દર્દીઓએ તેને લેતા પહેલા તબીબી સલાહ લેવી જોઈએ. શાકાહારી લોકોમાં B12ની ઉણપ વધુ સામાન્ય છે તેથી તેઓએ દર ૬ મહિને વિટામિન B12 સ્તર માટે પરીક્ષણ કરાવવું જોઈએ અને B12 સમૃદ્ધ ખોરાક, શાકભાજી અને ડેરી ઉત્પાદનોનું વધુ સેવન વધારવું જોઈએ.