ગુજરાતી ભાષાનું ઉત્તમ અનુવાદિત કાવ્ય... કોઈનો લાડકવાયો... મેઘાણી

- શબ્દ સૂરને મેળે-રાજેશ વ્યાસ 'મિસ્કીન'

- છેલ્લો સૈનિક ઓળખાયા વગરનો અને એકલો સૂતેલો છે એ સૈનિકનું માથું ખોળામાં મૂકવા માટે કોઈ મા આવી નથી. આ સૈનિક પણ કોઈનો લાડકવાયો હશે

કોઈનો લાડકવાયો...

રક્ત ટપકતી સો સો ઝોળી સમરાંગણથી આવે,

કેસરવરણી સમરસેવિકા કોમલ સેજ બિછાવે :

ઘાટલ મરતાં મરતાં રે

માતની આઝાદી ગાવે

કો'ની વનિતા, કો'ની માતા, ભગિની ટોળે વળતી,

શોણિતભીના પતિ-સુત-વીરની રણશય્યા પર લળતી,

મુખથી ખમા ખમા કરતી

માથે કર મીઠો ધરતી.

થોકે થોકે લોક ઊમટતા રણજોધ્ધા જોવાને,

શાહબાશીના શબદ બોલતા પ્રત્યેકની પિછાને :

નિજ ગૌરવ કેરે ગાને

જખ્મી જન જાગે અભિમાને.

સહુ સૈનિકનાં વહાલાં જનનો મળિયો જ્યાં સુખમેળો,

છેવાડો ને એકલવાયો અબોલ એક સૂતેલો :

અણપૂછ્યો અણપ્રીછેલો

કોઈનો અજાણ લાડીલો.

એનું શિર ખોળામાં લેવા કોઈ જનેતા ના'વી,

એને સીંચણ તેલ-કચોળાં નવ કોઈ બહેની લાવીઃ

કોઈના લાડકવાયાની

ન કોઈએ ખબરે પુછાવી.

ભાલે એને બચીઓ ભરતી લટો સુંવાળી સૂતી,

સનમુખ ઝીલ્યા ઘાવો મહીંથી ટપટપ છાતી ચૂતીઃ

કોઈના લાડકવાયાની

આંખડી અમૃત નીતરતી.

કોઈના એ લાડકવાયાનાં લોચન લોલ બિડાયાં,

આખરની સ્મૃતિનાં બે આંસુ કપોલ પર ઠેરાયાં :

આતમ-દીપક ઓલાયા,

ઓષ્ઠનાં ગુલાબ કરમાયાં.

કોઈના એ લાડકડા પાસે હળવે પગ સંચરજો,

હળવે એના હૈયા ઉપર કર-જોડામણ કરજોઃ

પાસે ધૂપસળી ધરજો,

કાનમાં પ્રભુપદ ઉચ્ચરજો !

વિખરેલી એ લાડકડાંની સમારજો લટ ધીરે,

એને ઓષ્ઠ-કપોલે-ભાલે ધરજો ચુંબન ધીરેઃ

સહુ માતા ને ભગિની રે !

ઠગોદ લેજો ધીરે ધીરે !

વાંકડિયા એ જુલ્ફાંની મગરૂબ હશે કો માતા,

એ ગાલોની સુધા પીનારા હોઠ હશે બે રાતાઃ

રે ! તમ ચુંબન ચોડાતાં

પામશે લાડકડો શાતા.

એ લાડકડાની પ્રતિમાનાં છાનાં પૂજન કરતી,

એની રક્ષા કાજ અહર્નિશ પ્રભુને પાયે પડતી.

ઉરની એકાન્તે રડતી

વિજોગણ હશે દિનો ગણતી.

કંકાવટીએ આંસુ ઘોળી છેલ્લું તિલક કરતા,

એને કંઠ વીંટાયા હોશે કર બે કંકણવંતાઃ

વસમાં વળામણાં દેતા,

બાથ ભીડી બે પળ લેતા.

એની કૂચકદમ જોતી અભિમાનભરી મલકાતી

જોતી એની રૂધિર-છલકતી ગજ ગજ પહોળી છાતી,

અધબીડયાં બારણિયાંથી

રડી કો હશે આંખ રાતી.

એવી કોઈ પ્રિયાનો પ્રીતમ આજ ચિતા પર પોઢે,

એકલડો ને અણબૂઝેલો અગન-પિછોડી ઓઢે :

કોઈના લાડકવાયાને

ચૂમે પાવકજવાલા મોઢે.

એની ભસ્માંકિત ભૂમિ પર ચણજો આરસ-ખાંભી,

એ પથ્થર પર કોતરશો નવ કોઈ કવિતા લાંબી,

લખજો 'ખાક પડી આંહીં

કોઈના લાડકવાયાની.'

- ઝવેરચંદ મેઘાણી

કોઈનો લાડકવાયો અને બીજા ગીતોની પ્રસ્તાવનામાં (૧૯૩૨) ઝવેરચંદ મેઘાણી જણાવે છે કે કોઈનો લાડકવાયોનો સૂર એક કરતા વધુ કંઠને સહી શકે તેવા છે જ નહીં. લોકોનો પ્રેમ આ કાવ્યને ખૂબ મળ્યો છે. ઝવેરચંદ મેઘાણીનું આ ગીત ખરેખર તો અનુવાદ છે. મન મોર બની થનગાટ કરે જેવું. એ કાવ્ય ટાગોરનું છે જ્યારે આ કાવ્ય એ લાકોત્સેના અંગ્રેજી કાવ્ય 'સમબડીઝ ડારલીંગ'નો અનુવાદ છે. આ સમર્થ સાહિત્યકારો પાસેથી આપણે ઘણું બધું શીખવા જેવું છે. અનુવાદની કલાની સિધ્ધિ ઝવેરચંદ મેઘાણીના અનુવાદિત કાવ્યોમાં એવી ઉત્તમ રીતે જોવા મળે છે કે અનુવાદ અનુસર્જન બની જાય છે.

સરહદ ઉપર લડવા ગયેલો સૈનિક કોઈનો દીકરો પણ હોય છે. જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી એ કોઈનો લાડકવાયો પુત્ર માતૃભૂમિ માટે ઝઝૂમ્યો હોય છે. એક પછી એક લોહી નીતરતી લાશ યુદ્ધના મેદાનમાંથી આવી રહી છે. કોઈની માતા, કોઈની બ્હેન, કોઈની પત્ની ટોળે વળીને એ ચહેરાઓને ઓળખે છે. પોતાના પતિ, પોતાના પુત્ર, પોતાના ભાઈના માથે ખમ્મા ખમ્મા કહેતી હાથ ફેરવે છે. ઘવાયેલા આ બધા સૈનિકો વચ્ચે એક છેલ્લો સૈનિક ઓળખાયા વગરનો અને એકલો સૂતેલો છે એ સૈનિકનું માથું ખોળામાં મૂકવા માટે કોઈ મા આવી નથી. આ સૈનિક પણ કોઈનો લાડકવાયો હશે. પણ એની ખબર પૂછનાર કોઈ નથી અને અહીંથી આ કાવ્યનો આરંભ થાય છે. સમગ્ર કવિતા વિશે અહીં વાત કરવાની આજે ઈચ્છા નથી. સમગ્ર કાવ્યમાં આપણા વીર જવાનો યુદ્ધાભૂમિના મેદાને કેવા-કેવા ખમીરથી ઝઝૂમતા હોય છે તેનો પરિચય તો થાય છે જ પણ અહીં આજે આ એકલો વીર સૂતો છે એની પણ કોઈ માતા હશે, એની માએ પણ એની રક્ષા માટે ભગવાનને પ્રાર્થનાઓ કરી હશે એમ કવિતા આગળ વધે છે.

કવિતાને અંતે કવિ કહે છે આ લાડકવાયાની શહીદીના સ્થળે એક આરસની ખાંભી ચણજો અને ત્યાં કોઈ લાંબી કવિતા ન કોતરાવતા. માત્ર એટલું લખાવજો કે કોઈના લાડકવાયાની અહીં ખાક પડી છે. આ ડોઢ પંક્તિ કહેવા માટે કવિ જાણે છે કે કેટલી લાંબી કવિતા કહેવી પડી છે. ક્યારેક ઘણું બધું કહો છતાંય જે કહેવાનું છે એ અધૂરું જ રહી જતું હોય છે. જે કહેવાનું હતું એ તો કહેવાયું જ નહીં એવું લાગતું હોય છે. લાગણીને શબ્દોમાં મૂકવી સહેલી વાત નથી. કોઈનો લાડકવાયો આ કાવ્ય માત્ર ઝવેરચંદ મેઘાણીનું જ નહીં, ગુજરાતી ભાષાના ઉત્તમ અનુવાદીત કાવ્યોમાંનું એક કાવ્ય છે.