કવિતા એટલે... .

- અક્ષરનો અજવાસ-જયેન્દ્રસિંહ જાદવ

- કવિતામાં ડૂબનાર મધદરિયે તરી શકે છે અને અનેકોને તારી પણ શકે છે

જયા રે-જયારે કવિતા વિશે વાત કરવાનું થાય છે ત્યારે મનમાં પુન: પુન: પ્રશ્નો થાય છે કે આ કવિતા એટલે શું? આમ તો કવિતા એ સમજવા કરતા વધુ અનુભૂતિનો વિષય છે. કવિતાની ગતિવિધિ સમજવી અકળ છે. તેથી જ  વિદ્વાન એવા કોલરીજ આપણને કહે છે કે “Poetry gives most pleasure when only generally and not Perfectly understood”.  સૌને પોતપોતાના અર્થો હોઈ શકે તેવું સમજવા છતાંય થયું કે સૌને હાથવગા અને કેટલાકને હૈયાવગા એવા આ પ્રસિદ્ધ સાહિત્ય સ્વરૂપમાં લાવો આજે ડૂબકી મારી જ લઈએ. 

काव्यालंकारનાં રચયિતા એ સૌ પ્રથમ વખત કાવ્યની વ્યાખ્યા આપી છે. ભામની વ્યાખ્યા કાંઈ આમ છે. शब्दार्थो सहितौ काव्यम् ।

અર્થાત્- શબ્દ અને અર્થનું સહિતત્વ એ કાવ્ય.  અર્વાચીન ગુજરાતી કવિતામાં પણ કવિતના અનેક કવિઓએ પોતાની ગતિ અને મતિ અનુસાર અર્થો કર્યા છે. કવિ અશરફ ડબાવાલા કહે છે કે;

કાગળ ને કલમ લઈને લડવાની વાત છે

ખંજરના જખ્મો લયથી ભરવાની વાત છે.

ત્યારે આ 'વાત છે'ને લઈને જ ધૂની માંડલિયા ગઝલની વ્યાખ્યા કરતા કહે છે કે;

ગઝલ લખવી એટલે પાણીની ઢગલી કરવા જેવી વાત  છે

શબદના હાથ-પગ બાંધી કાગળ પર તરવા જેવી વાત છે.

કવિતામાં ડૂબનાર મધદરિયે તરી શકે છે અને અનેકોને તારી પણ શકે છે. કવિતા એ આપણી એકલતા દૂર કરે છે અને એક પોતીકું એકાંત આપી જાય છે. એમિલી ડિકન્સની એક કવિતામાં કવયિત્રી તેમ કહે છે કે હે પ્રભુ તું મારી પાસેથી મારું બધું જ લઇ લે. પણ મને એક વસ્તુ પાછી આપી દે.. બસ તું મને મારું એકાંત આપી દે. ય્ૈપી સી સઅ ર્નહીનૈહીજજમાં જે ભાવ રહેલો છે તે શબ્દાતીત છે. શબ્દથી શબ્દાતીત જવાની યાત્રા એ કવિતા છે. શબ્દાતીત એવી કવિતામાં એક લય રહેલો છે. કાવ્યાલય એ મનુષ્ય માત્રનો આત્મલય છે અને એક ઉત્તમ કવિતા જ આપણને આ આત્મલયની પ્રતીતિ કરાવી શકે. તેથી જ ગુરુદેવ ટાગોરે કહ્યું હતું કે - માનવેર જીર્ણ વાક્યે મોર છંદ દિબે નવસૂર. માનવીના ચિત્ત કોષમાં આદિ વિશ્વની જે સ્મૃતિ સંચિત થઈને પડી છે તે કવિતાના લયમાં ઘૂંટાય છે. આ આદિસ્મૃતિના આંતરસંધાનથી જ શ્રી અરવિંદ ઘોષ સાવિત્રી જેવા મહાકાવ્યની રચના કરી શક્યા હશે. તેથી જ યેટ્સ જેવા મહાન કવિ કાવ્યાલયને જ કાવ્યનું પ્રતીક ગણે છે. કવિની સર્જનાત્મક ચેતનાના પર્યાય સમો એ લય નલિન રાવળની કવિતામાં ઘૂંટાય છે;

કવિતાના લયબદ્ધ છંદો જેવો તાજો 

તડકો કડાક કોરો-પ્હેરીને હું નીકળ્યો છું. 

પ્રત્યેક કવિતાને પોતાનો લય હોય છે. કવિને પણ પોતાનો લય હોય છે. નવા કવિઓ, નવીન કવનો, નવા અવાજો અને નવા લય સાથે કવિતા પ્રજાકીય ચેતનાને ઝંકૃત કર્યા કરે છે. 

કવિતા સર્જનમાં પ્રેરણા, સંવેદના, કલ્પના, સ્વયંસ્ફૂરતા અને અનાયાસનું તત્ત્વ કામે લાગે છે.નર્મદે કહ્યું હતું તેમ કવિતામાં જોસ્સો પણ હોવો જોઈએ. તો વળી પ્લેટો કહી ગયા છે તેમ, 'કવિતા એ પ્રેરણાત્મક કળા છે.' કોરો કાગળ એ કવિતાનું જન્મસ્થાન છે. કવિતાએ તેની મંજિલરૂપે ભાવકોના કાનથી હદય સુધી પહોચવાનું છે. સંસ્કૃત મૂળના कु  કે कव् ધાતુ પરથી 'કવિતા' શબ્દ આવ્યો છે. આ 'દ્વઢ'ધાતુનો અર્થ જ થાય છે 'અવાજ કરવો'. કેટલીક કવિતાઓ અવાજની માફક કાને અથડાઈને જતી રહે છે. ક્યારેક વાહ-વાહની આબોહવામાં કવિતાનો અવાજ કાનસ્થ થઇ પડઘાયા કરે છે, પણ તે ભીતર જતો નથી. જયારે કેટલીક કવિતાઓ આંતર મનમાં તેની મંઝીલ સુધી પહોચે છે ત્યારે રણઝણ ઝાલર બાજેની અનુભૂતિ થાય છે. વીજળીના ચમકારે મોતીડા પરોવવા જેવી આ આંતરપ્રતીતિની ક્ષણે આપણે પોતે પોતાને મળીએ છીએ, આપણામાં ભળીએ છીએ અને ક્યારેક અંદરથી ખળભળીએ છીએ. કવિતા એ મનુષ્યને પોતાની સામેનો મુકાબલો કરવામાં ધારદાર રીતે કામ આવતું શસ્ત્ર અને શાસ્ત્ર છે. એલિયટે એમ જ નહિ કહ્યું હોય કે કવિ તરીકે નીવડવું એટલે આખાય મનુષ્ય તરીકે નીવડવું. કવિતાની ગતિ એ પૂર્ણતાની ગતિ છે. 

હાલ ગુજરાતી ભાષામાં એટલી બધી કવિતાઓ લખાય છે કે કવિતાનું દૈનિક શરુ કરીએ તો પણ બધી તો ન જ છાપી શકાય. કેટલાક ત્રાસવાદી સોરી પ્રાસવાદી કવિઓને ન લખવાનો પુરસ્કાર પણ આપવો જોઈએ. આ બધાની વચ્ચે પણ ગુજરાતી કવિતા ભારતીય ભાષાઓ અને વિશ્વ સાહિત્યમાં પોતાનું આગવું સ્થાન ધરાવે છે. સંગીતની પાંખે અને ગાંધીની શાખે આપણું વૈષ્ણવ જન વિશ્વના ૧૬૩ દેશોમાં ગુંજી રહ્યું છે. નરસિંહની  કરતાલમાં, મીરાના મંજીરામાં, દયારામની ગરબીમાં, અખાના છપ્પામાં, ધીરાની કાફીમાં, ગંગાસતીની ગરવી બાનીમાં ગુજરાતી કવિતાનો દેહ કંડારાયો છે. કાન્તના ખંડ કાવ્યો હવે અખંડ છે. રમેશ પારેખના મન પાંચમના મેળામાં ગુજરાતી કવિતા આનંદથી હિલ્લોળા લ્યે છે. તો રાજેન્દ્ર શુક્લની ગિરનારી ગઝલમાં અને ઉમાશંકરની વિશ્વ માંગલ્યધાત્રી વાણીમાં ગુજરાતી કવિતા વિશ્વ આકાશે પડઘાય છે. કવિતા આપણને હળવા કરે છે અને હલકા થતા બચાવે છે. વિશ્વ કવિતા દિવસે સર્વશુક્લા સરસ્વતીને એક જ પ્રાર્થીએ કે હે મા, સરસ્વતી મારી ભાષાને તું એવું વરદાન આપ કે અમારી નવી પેઢીને અમે અમારી ગુર્જર કવિતાના કલરવની ગળથૂથી પીવડાવતા રહીએ. અમારી આ કવિતા, અમારા સંસ્કારોનું તાવીજ બનીને અમારી, અમારી સંસ્કૃતિની સદૈવ રક્ષા કરતી રહે.. 

આમ તો કવિતા વિશે ઘણું લખાયું જ હતું એટલે લખવાનો કંઈ અર્થ નહોતો પણ હમણા સૌરાષ્ટ્રમાં એક કાર્યક્રમમાં જવાનું થયું ત્યારે એક વક્તાએ કહ્યું કે 'ગાંઠિયા એ બીજું કંઈ નથી પણ ચણાના લોટની વણેલી કવિતા છે, એટલે જ એમાં લહેજત અને ચટાકો હોય છે.'

અંતે,

અમદાવાદને ઓળખવું એટલે પ્રાચીન હસ્તપ્રતને ઉકેલવા જેટલું જ અઘરું કામ.. 

- સુરેશ દલાલ