Get The App

વાજિંત્રોમાં જેનું સૌથી વધુ વજન પડે એવા તબલાં

Updated: Mar 4th, 2024


Google NewsGoogle News
વાજિંત્રોમાં જેનું સૌથી વધુ વજન પડે એવા તબલાં 1 - image


એવું કહેવાય છે કે જેમ જમવામાં વાનગીમાં મીઠું નથી હોતું તો ખાવાની મજા નથી આવતી એવી જ રીતે કોઈપણ સંગીતમાં જ્યારે તબલાં નથી હોતા તો સંગીત સાંભળવાની મજા જ નથી આવતી એટલે કે દરેક પ્રકારના સંગીતમાં તબલાં જરૂરી છે. આજે ટી.વી. પર તાજમહેલ ચાની જાહેરખબરમાં અને 'વર્લ્ડ ધીસ વીક' નામના કાર્યક્રમમાં તબલાંનો જે અફલાતૂન ઉપયોગ કરાયો છે એને સાંભળતાં જ આપણું દિલ ઝૂમી ઊઠે છે.

ફારસી ભાષાના શબ્દ તબ્લ પરથી તબલાં શબ્દનો જન્મ થયો હોય એવું માનવામાં આવે છે. ફારસી ભાષામાં 'તબ્લ'નો અર્થ જેનું મોઢું ઉપરની તરફ હોય એવું વાજિંત્ર થાય છે. આરબ દેશોમાં રણશિંગા જેવા આકારનું ઊંચું મોઢું ધરાવતા વાજિંત્રને 'તબ્બ' કહેવામાં આવતું. આ એક જાતનું નગારા જેવું સાધન હતું, જે યુદ્ધમાં સૈનિકોમાં જોશ જગાવવા માટે કામ આવતું.

'તબલાં' એ એવા પ્રકારના વાજિંત્ર છે કે જે પ્રાચીન કાળથી વગાડવામાં આવે છે. દરેક સમયે એના સ્વરૂપે અને નામમાં ફેરફાર થતાં આવ્યા છે. ભરત રાજાના સમયમાં તબલાં જેવું જ ઉપરની તરફના મોઢાવાળું 'દુર્દુર' નામનું વાજિંત્ર વગાડવામાં આવતું. આજે પણ દક્ષિણ ભારતમાં 'નાગાર્જુનકોંડા'ના ચિત્રોમાં આ 'દુર્દુર' નામનું વાજિંત્ર જોવા મળે છે. આ ચિત્રોમાં માણસોને 'દુર્દુર' નામનું વાજિંત્ર પેટ પર પટ્ટા વડે બાંધીને વગાડતાં દેખાડવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરાંત સાંચી, ભારહૂત, અમરાવતી, મથુરા અને અજંતા જેવા ઐતિહાસિક સ્થળોએ આવેલા ચિત્રો-મૂર્તિઓમાં 'તબલાં'ને મળતા વાજિંત્ર જોવા મળે છે. કેટલાંક ઇતિહાસકારોનું કહેવું છે કે 'આ ઉપરની તરફના મોઢાવાળા વાજિંત્રને મધ્ય અને પશ્ચિમ એશિયામાંથી આવેલા લોકો પોતાની ભાષામાં 'તબ્લ' કહેવા લાગ્યા અને આ રીતે તબલાં શબ્દનો જન્મ થયો.

તેરમી સદીમાં તબલાંની જગ્યાએ પખાવજ નામનું વાજિંત્ર વગાડવામાં આવતું. પખાવજ એ 'પખાઓજ' શબ્દનો અપભ્રશ છે. 'પખા' એટલે બાવડું અને 'ઓજ' એટલે શક્તિ એટલે કે બાવડાંની શક્તિથી વાગનારું વાજિંત્ર એને પખાવજ કહેવામાં આવતું. આ પછી પ્રસિદ્ધ શાયર અને સંતપુરુષ અમીર ખુસરોએ આ પખાવજ નામના વાજિંત્રના બે ભાગ કરીને તબલાંની શોધ કરી. એ સમયમાં જેમ વીણાની જગ્યાએ સિતાર જાણીતી થઈ, એમ પખાવજની જગ્યાએ તબલાં જાણીતા થઈ ગયા.

અંગ્રેજીમાં એક કહેવત છે કે 'નેસેસીટી ઈઝ ધી મધર ઓફ ઇન્વેન્શન' એટલે કે જરૂરિયાત એ શોધખોળને જન્મ આપનારી છે. જ્યારે ૧૪મી સદીમાં ઉત્તર ભારતમાં ઠુમરી અને ખયાલ જેવી ગીતોની મીઠી ધૂન માટે પખાવજ જેવું વાજિંત્ર નહોતું, આથી પખાવજ જેવા વાજિંત્રની જરૂર પડી અને તબલાંની શોધ થઈ.

આમ આજના જમાનાના આ લોકપ્રિય વાજિંત્ર તબલાં વિશે એવા મત-ભેદો થયેલા છે કે એના જન્મના ઇતિહાસ વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી મળી શકી નથી. વીસમી સદીના અધવચના સમય સુધીના પુસ્તકોમાં તબલાં વિશેની કોઈ ચોક્કસ માહિતી મળી શકી નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં આજે તબલાંની માહિતી માટે દંતકથાઓ અને મંદિરોમાં રહેલી જૂના સમયની મૂર્તિઓ અને ગુફાઓમાંના પ્રાચીન ચિત્રોનો સહારો લેવો પડે છે.

તબલાંની શોધ થયા પછી સુધારખાન નામના સંગીતના વિદ્વાને દિલ્હી ઘરાનામાં તબલાંનો પ્રચાર કર્યો અને ત્યાર પછી આ વાજિંત્ર જ્યાં જ્યાં ગયું ત્યાં ત્યાં લોકોએ પોતાના રિવાજો મુજબ એમાં સુધારા-વધારા કર્યા અને આ રીતે દિલ્હી ઘરાના પછી અજરાડા, ફરુખાવાદ, લખનઉ, બનારસ વગેરે ઘરાના બન્યા.

અરજડા ઘરાનામાં મોહમ્મદી બખ્શા, ચાંદખાન, કાલેખાન શંભુખાન જેવા તબલચી કે જેને આપણએ 'તબલાં-નવાઝ'ના માનભર્યા નામે પણ બોલાવીએ છીએ એવા આ મશહૂર 'તબલાં-નવાઝો'એ તબલાં વગાડવાની કળાનો પ્રચાર કર્યો. જ્યારે લખનઉ ઘરાનામાં મોદુખાન અને મિયા બખ્શુ જેવા મશહૂર 'તબલાંનવાઝ' થઈ ગયા.

મોદુખાને પોતાનું બધું જ્ઞાાન એમના પ્રિય શિષ્ય પંડિત રામસહાયને આપી દીધું.

આજે પંડિત કિશન મહારાજને 'તબલાં સમ્રાટ' તરીકે માનવામાં આવે છે.

આજે ભારતના તબલાં વાદકોમાં ઉસ્તાદ અલ્લારખાં એમના પુત્ર ઝાકિરહુસેન, શપાત અહેમદ જેવા નામો જાણીતા છે. એક વખતે તબલાં સમ્રાટ કિશન મહારાજે કહ્યું હતું કે 'તબલાં જેવું વાજિંત્ર સ્ત્રીઓ વગાડી શકતી નથી.' પણ આજે આબાન મિસ્ત્રીએ કિશન મહારાજની આ માન્યતા ખોટી ઠેરવી. આજે આબાન મિસ્ત્રી ભારતની પહેલી મહિલા તબલાંવાદક ગણાય છે. હાલમાં 'તબલાં'ની દુનિયામાં ડૉ. યોગમાયા શુકલ, કિરણ શ્રીવાસ્તવ, શોભારાની જેવી મહિલા તબલાંવાદકો છે અને બીજી સ્ત્રીઓ આ દુનિયામાં આવી રહી છે.

આજે પણ તબલાં જ એક એવા વાજિંત્ર છે કે જેની નકલ વિદેશી લોકો હજુ સુધી કરી શક્યા નથી. જો કે વિદેશી ફિલ્મો અને ગીતોમાં તબલાંનો ઉપયોગ કરાયો છે એ આપણા માટે છાતી ફુલાવવા જેવી વાત છે.

આપણે આશા રાખીએ કે ભારતના તબલાંવાદકો ખૂબ સારું તબલાંવાદન કરીને, સારું નામ-દામ કમાય અને વિદેશોના તબલાં વગાડવાની કળાને વધુ ને વધુ ફેલાવે.

તબલાં વિશેનો આ લેખ વાંચીને હવે નવરા પડયા હો તો વગાડવા માંડો તમે ટેબલ પર 'તબલાં.' આમ પણ અનેક લોકોને નવરાશ વખતે કે વિચારતી વખતે કોઈપણ વસ્તુને 'તબલાં' માનીને, શ્રેષ્ઠ 'તબલાં-નવાઝ' હોય એમ તબલાં વગાડવા માંડે છે. ખરું કે નહિ?


Google NewsGoogle News