શિપિંગ ઉદ્યોગનાં પ્રથમ ભારતીય મહિલા સુમતિ મોરારજી

- અંતર-રક્ષા શુક્લ

આવી ન હોત સાંજ આ અહીંયા ઉદાસ જેમ,

મારું નીકળવું હોત - નહીં તો પ્રવાસ જેમ.

આખું શહેર ફૂલનો હિસ્સો બની ગયું,

જાણે પસાર કોઈ થયું છે સુવાસ જેમ.

રાખે છે ચાંપતી નજર એક્કેક શ્વાસ પર,

શેરીઓ નીકળી પડી ઊંડી તપાસ જેમ.

પાડી શકાય ચીસ ના, બોલું તો શબ્દ ક્યાં?

પહેરો ભરે છે બાદરથી લાગે જે શ્વાસ જેમ.

ના મૌન છે, કે દર્દ છે - થોડોક થાક છે,

અંદર ફસાયેલું અરે ! આ કોણ ફાંસ જેમ !

                        - હર્ષદેવ માધવ 

પૃથ્વીનો મોટો ભાગ સમુદ્ર રૂપી વિશાલ જળરાશીથી ૭૧% ધેરાયેલો છે. જ્યારે હવાઈ મુસાફરી નહોતી શોધાઈ ત્યારે પૃથ્વીના એક છેડેથી બીજે છેડે જવા માટે માણસ પાસે જમીનમાર્ગ સિવાય દરિયાઈ માર્ગનો એક જ વિકલ્પ હતો. આથી એ વહાણ પર સવાર થયો અને દરિયો ખૂંદવા લાગ્યો. માણસે પહેલા તો દરિયાઈ સફરની શરૂઆત માત્ર મુસાફરી અર્થે કરી. પણ પછી પોતાની સમજ અને કૌશલ્યથી એણે દરિયાનો ઉપયોગ માલસામાનના પરિવહન માટે પણ કરવા માંડયો. આ સાથે જ એક નવી દિશા ખૂલી ગઈ. પરિવહન માટે હવાઈમાર્ગ કરતાં જળમાર્ગ આજે પણ સસ્તો પડે છે. જળમાર્ગ અને વહાણવટાનો ઇતિહાસ ખૂબ પુરાણો છે. તેમાં પણ દેશનો ત્રીજા ભાગનો દરિયાકાંઠો ધરાવતું ગુજરાત આ બધા પરિવર્તનથી અળગું કઈ રીતે રહી શકે ! 

ગુજરાતના સાગરખેડુઓનો પણ એક ઉજ્જવળ ઇતિહાસ છે. વહાણવટાના ઇતિહાસમાં દરિયાખેડુઓ પુરુષો જ હતા. ગુજરાતના શાહ સોદાગરોમાં શેઠ જગડુશાથી માંડી વીરજી પારેખ, ભીમજી પારેખ, ગોપી મલિક, અયાઝ મલિક જેવાં અનેક નામો આપણી નજર સામે આવે. નાખુદા કે કપ્ટન તરીકે પુરુષોની જ સુવાંગ માનોપાલી. પરંતુ આ ઇજારાશાહી તોડી કચ્છની એક બહાદુર દીકરીએ. જેનું નામ આ ઇતિહાસની વચ્ચે એક ધુ્રવતારક બની ચમકી રહ્યું છે. કબી કસ્તા નામની ગુજરાતની એ ખારવણે વહાણવટા દ્વારા દેશવિદેશમાં ડંકો વગાડયો. જહાજનું સંચાલન કરનાર ખલાસીઓ ઉપર કડપ રાખી એમને એક હાકોટે કાબૂમાં રાખવાની ક્ષમતા, દરિયામાં અણધારી આવી પડતી કોઈપણ કટોકટીને પાર કરવા માટેની ધીરજ અને ઠંડું દિમાગ તથા ચાંચિયાઓનો સામનો કરવા માટે જરૂરી વીરતા જેવી જે જે આવડત કે કુશળતા જોઈએ એ બધું જ આ કબી કસ્તામાં હતું. એ સમયે પેઢીઓથી ચાલી આવતી એક માન્યતા કે 'અીથી' વહાણ પર ન જવાય, અમંગળ થાય' પરંતુ આ કબી નોખી માટીની બનેલી હતી. હિંમત, સાહસ અને મહેનતથી અમંગલને બદલે મંગલ લાવે એવી. પતિ મીઠુ કસ્તા અસાધ્ય ગણાતા રાજરોગ ક્ષયથી પીડાતો હતો. મૃત્યુને પાસે આવેલું જોઈ મીઠુએ એક દિવસ કબીને પોતાના વહાણ પર નાખુદા બની એનું સંચાલન કરવા લગભગ આદેશ કર્યો. કબીના પિતા ભોલુ માલમ એક પ્રગતિશીલ અને જમાનાથી આગળ ચાલવાવાળી વ્યક્તિ હતી. એણે દીકરીને હિમ્મત આપતાં કહ્યું કે કબીને જો દરિયો ખેડવો હોય તો માલમી વિદ્યા એ પોતે શીખવી દેશે. માંડવી બંદરની થોડું ભણેલી અને શિક્ષિકા પણ રહી ચૂકેલી કબી એક બિન્દાસ યુવાન ખારવણ હતી. બુદ્ધિશાળી કબીએ ૧૫  દિવસમાં તો માલમ વિદ્યા શીખી લીધી અને જહાજ 'રામપાસા'માં પહેલી ખેપ ભરીને કાલિકટ જવા માટે દરિયાની વાટ પકડી. કબીનો એ પ્રથમ પ્રવાસ હતો. શરૂઆતમાં કબીને પડછંદ મરદો વચ્ચે પુરુષ વેશે છૂપાઈને રહેવું પડયું હતું. 'રામપાસા' વહાણનાં કપ્તાન તરીકે કબી પાંચેક વર્ષ દરિયાની ખેપે ગયેલી. મહિલા સશક્તિકરણની વાતો કરતા આજના જમાનામાં પણ કબી કસ્ટા જેવાં બળુકા પાત્રો બહુ ચર્ચામાં નથી. કબીની કથાવસ્તુ પર આધારિત, આર. જે. દેવકી લિખિત અને અભિનીત તથા અદિતિ દેસાઈ દિગ્દશત નાટક 'સમુદ્રમંથન' કેટલાક સમય પહેલાં અમદાવાદના ઠાકોરભાઈ દેસાઈ હાલમાં ભજવાયું હતું. 

મહિલાઓ દરેક ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિના નવા શિખરો સર કરતી રહે છે. વળી મહિલા ઉદ્યોગ સાહસિકોને પ્રોત્સાહન આપીને બિઝનેસની એબીસીડી શીખવાડતી સંસ્થાઓએ પણ ચમત્કાર સર્જ્યો છે. શક્તિ સ્વરૂપા મહિલાઓમાં અશકયને શક્ય બનાવવાની ક્ષમતા હોય છે. અંગ્રેજી લેખક વિલિયમ રોસ વોલેસે ૧૮૬૫માં લખેલ પંક્તિઓ  “The Hand That Rocks the Cradle Is the Hand That Rules the World” –  'જે કર જૂલાવે પારણું તે જગત પર શાસન કરે' અત્રે યાદ આવે. આજે આપણે સહુએ નોકરી માટે યોગ્ય 'માણસ'(લ્લી)ના બદલે યોગ્ય 'વ્યક્તિ'ને શોધવાની જરૂર છે.  

કબી કસ્તા પછીથી લાંબા સમયગાળા બાદ ભારતના વહાણવટા ઉદ્યોગમાં કપ્તાન તરીકે નહીં પરંતુ વહાણોના પરિવહન અને વહાણો બનાવવાના વ્યવસાયની દોર સાંભળનારાં સુમતિ મોરારજી હતાં. ભારતમાં વહાણવટાના ઇતિહાસમાં કબી કસ્તા અને સુમતિનું નામ સુવર્ણ અક્ષરે લખાઈને અમર થઈ ગયું છે. પહેલા એવો સમય હતો કે મહિલાઓ મોટાભાગે ફેમિલી બિઝનેસમાં સક્રિય થતી પરંતુ આજે મહિલા ઉદ્યોગ સાહિસકોનું લિસ્ટ લાંબુ થતું જાય છે. અનેક ઉદ્યોગોમાં, અનેક ક્ષેત્રમાં મહિલાઓ નારી સશક્તિકરણનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડી ઝળહળતી સફળતા મેળવી રહી છે. મહિલાઓને પરંપરાગત રીતે પુરૂષનું પ્રભુત્વ ધરાવતા ઉદ્યોગમાં નેતૃત્વની ભૂમિકાએ પહોંચવા માટે અનેક વિઘ્નો પાર કરવા પડતા હોય છે. જો કે શિપિંગ જેવા ઉદ્યોગને એક કેરિયર તરીકે અપનાવવા બાબતે મહિલાઓમાં હજુ પણ જાગૃતિની કમી છે. પરંપરાગત રૂપે શિપિંગ જેવા ક્ષેત્રમાં અત્યાધિક શ્રમ અને મેન્યુઅલ થતા કામ વધુ હોવાની માન્યતા હોવાથી ીઓ તેનાથી દૂર રહે છે. ઘણા એવું પણ માને છે કે આવા કામોનો માહોલ મહિલાઓ માટે અસુરક્ષિત છે. 

૧૯૦૯માં જન્મેલા સુમતિ મોરારજી ઈન્ડિયન નેશનલ સ્ટીમશીપ ઓનર્સ એસોશિએશન જે પાછળથી 'ઈન્ડિયન નેશનલ શીપ ઓનર્સ એસોશિએશન' તરીકે ઓળખ પામ્યું તેના પ્રમુખ હતા. તેઓ પુરુષપ્રધાન એવા શીપિંગ ઉદ્યોગના પ્રથમ ભારતીય મહિલા તરીકે જગપ્રસિદ્ધ છે. ધનાઢય પરિવારના મથુરાદાસ અને માતા પ્રેમબાઈએ નાનપણમાં તેમનું નામ જમુના રાખ્યું હતું. મથુરદાસ વ્યાપાર અને શરબજારના બેતાજ બાદશાહ કહેવાતા. તેમનો વ્યવસાય મુખ્યત્વે કપાસ, કાપડ અને હીરડા (એક જાતનું મધ)નો વ્યાપાર હતો અને તેઓ છેક પૂર્વ આફ્રિકા સુધી વ્યાપાર કરતા. શેઠ મથુરદાસને સાત સંતાનો હતા તેમાં છ પુત્રો અને સૌથી નાની લાડકવાયી બહેન જમુના(સુમતિ બહેન). જમુનાએ કદી કોઈ શાળા કે કાલેજમાં શિક્ષણ મેળવ્યું ન હતું. પરંતુ પિતાએ એક પારસી શિક્ષક રાખીને તેમને અંગ્રેજી શિખવાડયું હતું અને શાીય સંગીતની પણ તાલીમ અપાવી હતી. જમુના પાંચ ભાષાઓ પણ જાણતી અને ઘોડેસવારી, સ્વિમિંગ વગેરેમાં પણ નિપુણ હતી. તેઓ નાનપણથી પોતાના પિતા અને ભાઈઓ વચ્ચે થતી ધંધાની ચર્ચાઓ સાંભળતાં અને કોઈકવાર ચર્ચામાં ભાગ પણ લેતાં. પિતા માથુરદાસે જમના (સુમતિબેન)ની ધગશ અને બુદ્ધિચાતુર્ય જોઈ તેને ધંધાની દરેક વાતથી વાકેફ કરવાનું વલણ અપનાવ્યું. આમ જમુના ધીરેધીરે વ્યાપાર ક્ષેત્રે ઘડાતાં ગયા અને એ ક્ષેત્રમાં આગળ વધવાની મહત્વકાંક્ષાએ જમનાનો આત્મવિશ્વાસ વધાર્યોે.

એ જમાનાની પ્રણાલી મુજબ ૧૩ વર્ષની ઉંમરે જમુનાના લગ્ન મુંબઈના ઉદ્યોગપતિ અને શિપિંગ અને ટક્સ્ટાઈલ ઉદ્યોગના અગ્રણી, ધનાઢય પરિવારના શેઠ નરોત્તમ મોરારજીના પુત્ર શાંતિકુમાર સાથે થયા. લગ્ન પછી પતિએ તેમનું નામ સુમતિ રાખ્યું હતું. જેનો અર્થ 'સદબુદ્ધિ' થાય છે. પોતાના સંસ્કારી અને વિવેકી વર્તન અને વ્યવહારથી તેઓ પોતાના પિતા જેટલો જ પ્રેમ સસરા નરોત્તમ મોરારજી પાસેથી પણ પામ્યાં હતાં. હિન્દી, અંગ્રેજી અને મરાઠીમાં નિપૂણ સુમતિએ પતિના ખાનદાની ધંધામાં અભિવૃદ્ધિ કરી હતી. ૧૯૨૩માં તેઓ પતિએ સ્થાપેલી સિંધિયા સ્ટીમ નેવિગેશન કંપનીમાં મેનેજિંગ ડિરેકટર તરીકે જોડાયાં હતાં. જ્યારે ૧૯૪૬માં તો કંપનીની સંપૂર્ણ કમાન સુમતિ મોરારજીએ સંભાળી લીધી અને રાષ્ટ્રવાદી દૃષ્ટિકોણથી સ્થપાયેલી આ કંપનીને અંગ્રેજ અમલની તુમાખી વચ્ચે વૈશ્વિક પ્રસિદ્ધિ અપાવી. 

એ જમાનામાં ગર્ભશ્રીમંત પરિવારની મહિલા ભાગ્યે જ બહાર નીકળતી હતી. પરંતુ પિતાની જેમ તેમના પ્રેમાળ સસરાએ પણ પુત્રવધુનું હીર પારખી તેમને પરિવારના વ્યવસાયમાં પળોટવા માંડયાં. એ સમયે સુમતિ બોર્ડની બેઠકમાં હોય કે મજૂરસંઘના મેળાવડા હોય, અવશ્ય હાજર રહી પોતાની ફરજો બજાવતાં. ધીરેધીરે સુમતિ પોતાના પતિ સાથે રહી સોલાપુરની કાપડ મિલમાં તેમજ વહાણવટા ઉદ્યોગમાં પણ રસ લેતાં થયાં. નરોત્તમ મોરારજીએ ૧૯૧૯માં સિંધિયા શિપિંગ કંપની સ્થાપી અને ૧૯૨૩માં તો જ્યારે સુમતિ માત્ર ૨૦ વર્ષનાં હતાં ત્યારે શેઠ નરોત્તમે તેમને 'સિંધિયા સ્ટીમ નવિગેશન લિમિટેડ' કંપનીની મનેજિંગ કમિટીનાં સભ્ય તરીકે સામેલ કર્યાં. ૧૯૨૯માં સોલાપુરથી મુંબઈ પરત આવી રહેલાં સુમતિના સસરા નરોત્તમ મોરારજીનું માર્ગ અકસ્માતમાં મૃત્યુ થયું. અણધારી મુશ્કેલી આવતાં સોલાપુર અને મુંબઈની મિલો અને સિંધિયા સ્ટીમ નવિગેશન લિમિટેડની જવાબદારી સુમતિ અને પતિ શાંતિકુમાર પર આવી પડી. પરંતુ પિતા અને સસરા પાસેથી મેળવેલ નીડરતા અને ધૈર્યની શિક્ષાએ તેમને સફળતાપૂર્વક જવાબદારીઓ નિભાવવાની શક્તિ આપી. 

દીર્ઘદ્રષ્ટા સુમતિબેને ૧૯૪૮માં શિપિંગ ઉદ્યોગ માટે યુવાપેઢીને જરૂરી પ્રશિક્ષણ મળી રહે તે માટે છાત્રાલય સાથે, નૌકાવિષયક ઈજનેરી કાલેજ શરૂ કરી. સાથે રડાર નિરીક્ષણનો અભ્યાસક્રમ પણ દાખલ કરાવ્યો. તેમણે તાલીમજહાજ 'ડફરિન'ની શરૂઆત સ્વતંત્રતા પહેલાં કરી હતી. આ જહાજ થકી કેડેટ્સને વિવિધ ઉપયોગી તાલીમ આપવામાં આવતી. આમ સિંધિયા કંપની જહાજો દ્વારા ફક્ત માલસામાનનું પરિવહન કરતી હતી એવું નહોતું પરંતુ કુશળ નાવિકો તૈયાર કરતી. એ જમાનામાં ઘરે આવતા રાજાઓ, ઉદ્યોગપતિઓથી માંડી અંગ્રેજ અધિકારીઓની સુમતિબેન વ્યવસ્થિત અને સુંદર આગતાસ્વાગતા કરતાં. તેઓ અંગ્રેજી, મરાઠી, હિંદી જેવી ભાષા ઉપર સારું પ્રભુત્વ ધરાવતાં તેથી તેમને વાતચીતમાં કોઈ મશ્કેલી પડતી નહીં. તેમના પિતા પાસેથી મેળવેલી ઉત્તમ કેળવણી અને સમજદારીને કારણે વિકસેલી હિંમતને કારણે સુમતિએ 'મોરના ઇંડા ચિતરવા ન પડે' એ ઉક્તિને સિદ્ધ કરી હતી. સુમતિ મોરારજીના અધ્યક્ષપણા હેઠળ ૧૯૪૯માં ડિરેક્ટોરેટ આફ મરીન અન્જિનિયરિંગ ટ્રેનિંગની કોલકત્તામાં મુખ્ય કચેરી સ્થાપવામાં આવી જેની એક શાખા મુંબઈમાં છે. 

કુશળ ગૃહિણી અને વ્યવસાયમાં અવ્વલ સુમતિબેન દેશમાં ચાલી રહેલ આઝાદી માટેના આંદોલનમાં પણ સક્રિય હતા. આ માટે સુમતિ ગાંધીજીના સતત સંપર્કમાં રહેતાં. જેની વર્તમાનપત્રો પણ નોંધ લેતાં. ૧૯૪૨ થી ૧૯૪૬ તેમણે સુધી સ્વતંત્રતા આંદોલન ચલાવવા, ચળવળના સ્વાતંર્ત્ર્યસેનાનીઓ જેવા કે જયપ્રકાશજી, અચ્યુત પટવર્ધન, અરુણા અસફઅલીને ભૂગર્ભમાં રાખવામાં મદદ કરી હતી. આઝાદીની ચળવળમાં સક્રિય હોવાથી કંપનીને નુકશાન ન થાય એ માટે તેમણે ૧૯૪૨માં 'સિંધિયા કંપની'ના ડાયરેક્ટર પદેથી રાજીનામું આપ્યું હતું. આમ તો ૧૯૪૭ સુધી ઉદ્યોગપતિ શેઠ વાલચંદ હિરચંદ સિંધિયા કંપનીના પ્રમુખ હતા પરંતુ તેમની તબિયત નબળી રહેતી હોવાથી ૧૯૪૬માં ફરી સિંધિયા કંપનીની જવાબદારી સુમતિએ સંભાળી લીધી. આ માટે ગાંધીબાપુ પ્રેરકબળ રહ્યા અને તેમને આત્મબળ પૂરું પાડયું. બાપુ ૧૯૪૪માં જ્યારે જેલમાંથી છૂટયા ત્યારે સુમતિ મોરારજીના જુહુ ખાતેના 'પામ-બન'માં રહ્યા હતા. 

સુમતિબેને સ્વાનુભવનાં દીવાને અજવાળે સિંધિયા સ્ટીમ નવિગેશન લિમિટેડ કંપનીનો જબરજસ્ત વિકાસ કર્યાે. શરૂઆતમાં થોડાં જહાજો હતાં અને કંપનીમાં કર્મચારીઓ પણ થોડા હતા. પરંતુ સુમતિ વહીવટ સંભાળતાં થયાં ત્યારથી તેમના હાથ નીચે ૬૦૦૦ જેટલા લોકો રોજગારી મેળવતા થયા અને તેમના નેતૃત્વ હેઠળ ૪૩ જહાજો ૫,૫૨૦૦૦ ટન માલનું પરિવહન કરતાં. ૧૯૪૧માં સિંધિયા તરફથી ડા. રાજેન્દ્રપ્રસાદના હાથે વિશાખાપટ્ટનમ ખાતે વહાણ બાંધવાના ઉદ્યોગનું ઉદ્ધાટન કરવામાં આવ્યું ત્યારે મહાત્મા ગાંધી, સરોજિની નાયડુની આશિષ સુમતિ મોરારજીએ મેળવી હતી. પણ બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નિકળ્યું ત્યારે જાપાને વિશાખાપટ્ટમ પર આક્રમણ કરતા તેમને ભારે નુકશાન થયું. પછીથી સિંધિયાને નાનાં પાયે વિશાખાપટ્ટમમાં જહાજો બનાવવાની મંજૂરી મળી ત્યારે તેમણે ૧૯૪૮માં 'જળઊષા' નામનું પહેલું ૮૦૦૦ ટનનું જહાજ બાંધ્યું, જે સંપૂર્ણ સ્વદેશી હતું અને તેના ઉદ્ધાટન માટે ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુને પણ આમંત્રણ અપાયું હતું. આ પ્રસંગ યાદ કરતાં સુમતિબેન સ્મરણોનો સઢ ખોલતા કહેતા કે 'પંડિતજી ઉદ્ધાટન પ્રસંગે સમય કરતાં વહેલા પધાર્યા હતા. એમના માણસોની શરતચૂકને કારણે લોકોનાં ટોળાં આજુબાજુનાં ગામોમાંથી જહાજ અને નહેરુજીને જોવા ઊમટી પડયાં હતા.' સિંધિયા કંપનીએ 'જળઊષા', 'જળપ્રભા' તેમજ ૧૯૫૦માં ગ્લાસગોમાં વિશાળ 'જળરાજેન્દ્ર' વહાણ તરતાં મૂક્યાં હતા. 

૨૦મી સદીના સૌથી લાંબા સમય માટે સેવા આપનાર યુનાઇટેડ કિંગડમનાં પ્રથમ મહિલા બ્રિટિશ વડા પ્રધાન માર્ગારેટ થેચર કહેતા કે “Any woman who understands the problems of running a home will be nearer to understanding the problems of running a country.” સિંધિયા સ્ટિમ અન્ડ નવિગેશ કંપનીની આફિસો વિશ્વના ૨૮ દેશોમાં હતી અને ૮૦ થી વધુુ દેશો સાથે તેમનો વ્યાપાર ચાલતો. આમ વિશ્વ આખામાં કુલ ૧૨૦૦૦ થી વધુ લોકો તેમની સાથે કામ કરતા. સુમતિની કામગીરી જોઈને ૧૯૬૫માં તેઓ ઇન્ડિયન નેશનલ સ્ટીમશિપ આનર્સ અસોશિયેશનના (પછીથી નામ બદલી 'ઇન્ડિયન નેશનલ શિપ આનર્સ અસોશિએશન' કરાયું)નાં પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયાં. સુમતિ મોરારજી ૧૯૭૦માં વર્લ્ડ શિપિંગ ફેડરેશન, લંડનના ઉપપ્રમુખ તરીકે ચુંટાયાં હતાં. તેઓ નરોત્તમ મોરારજી ઇન્સ્ટિટયૂટ આફ શિપિંગનાં પ્રમુખ પણ હતા. ૧૯૭૧માં સુમતિબેનને તેમની નાગરીક સેવાઓ માટે ભારત સરકારનું દ્વિતીય સર્વોેચ્ચ સન્માન પદ્મવિભૂષણ એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું. તેઓ ઈસ્કોન સાથે પણ જોડાયેલ હતાં. આત્મવિશ્વાસથી ભરપૂર સુમતિજી ચુસ્ત પુષ્ટિ માર્ગીય હોવાથી વિદેશ જાય તો દારૂ અને માંસાહારથી દૂર રહેવા છતાં પણ તેમના મિલનસાર સ્વભાવને કારણે તેઓ વિદેશીઓ સાથે સુમેળભર્યા સંબધોે જાળવી રાખતાં.

ઇતિ 

ચારિર્ત્ય વિનાની ફક્ત બુદ્ધિ આપણને અધોેગતિની ગર્તામાં ધકેલે છે.

- એલેકઝાન્ડર