રાંઝણ - ઉપાય - આયુર્વેદ .

- આરોગ્ય સંજીવની

'રાંઝણ' એ પહેલાના જમાનામાં પગની નાડીના દુ:ખાવા માટે વપરાતા રોગનું એક નામ છે. ''રાંઝણ''ને આયુર્વેદમાં ''સાયટીકા'' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ રોગમાં વાતદોષને કારણભૂત માનવામાં આવે છે.

વાયુથી ઉત્પન્ન આ નાડીરોગ આમ તો પુરુષ અને સ્ત્રી બંનેમાં જોવા મળતો રોગ છે. પરંતુ સ્ત્રીઓમાં અને તેમાં પણ ૩૫ વર્ષની ઉંમર પછી આ રોગ વિશેષ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

આધુનિક વિજ્ઞાાન પ્રમાણે કરોડરજ્જુમાં અંતિમ ભાગમાં આવેલાં પાંચ મણકામાંથી તથા તેની નીચે આવેલા ભાગમાંથી નીકળતી નાડીઓ ભેગી મળીને સાયટીકા નાડી બનાવે છે. હવે જ્યારે કોઇપણ કારણોસર અંતિમ પાંચમો મણકો પાછળની બાજુ ખસે છે, ત્યારે આ નાડી પર ખૂબ જ દબાણ આવે છે. તેનાથી આ સાયટીકા નાડીમાં તેમજ કમરના ભાગમાં ખૂબ જ દુ:ખાવો થાય છે. અને આ દુ:ખાવો પગની એડી સુધી જાય છે. ઘણીવાર દર્દીને પગ ખેંચાતો હોય તેથી તીવ્ર વેદના થાય છે.

ગૃધ્રસી તરીકે ઓળખાતા આ રોગમાં વેદના એટલી તીવ્ર હોય છે કે, રોગીની ચાલ ગીધ જેવી થઇ જાય છે તેથી જ આ રોગને 'ગૃધ્રસી' તરીકે આયુર્વેદમાં ઓળખવામાં આવે છે. ઘણીવાર પીડા એટલી બધી તીવ્ર હોય છે કે, દર્દી જરા સરખો પણ પગ મૂકી આગળ વધી શકતો નથી. તેનો સમગ્ર પગ ખેંચાઈ જાય છે. આ રોગ સતત ઉભા રહેવાથી કે ઊંચી હીલનાં સેન્ડલ પહેરવાથી કે સતત ખૂબ ચાલવાથી વગેરે કારણોસર થતો જોવામાં આવ્યો છે. ઉપરોક્ત કારણોથી સાયટીકા નાડી પર દબાણ આવે છે, તથા રોગીને જાંઘ, ઘુંટણ, પગની એડી, અને આંગળીઓ સુધી જાણે વીજળીનો કરંટ પસાર થતો હોય તેવી વેદના થાય છે. તેમ છતાં આ રોગના મુખ્ય કારણોમાં વાયુનો પ્રકોપ જ મહત્વનો માનવામાં આવેલો છે. આયુર્વેદમાં કહ્યું છે કે, ''નહિ શૂલ વિના વાતૈ:'' આ ઉપરાંત કમરમાંથી આંચકો લાગવો, ખૂબ વજન ખસેડવું, મણકો ખસી જોવો, વાયુનો પ્રકોપ થાય તેવા વાસી, પાપડ, તીખા, રૂક્ષ, લૂખા, આહાર-વિહારનું સેવન વગેરે મુખ્ય કારણો છે.

આ રોગના સામાન્ય લક્ષણોમાં કમરથી લઇને પગનાં તળિયા સુધી દુખાવો થવો એ સામાન્ય લક્ષણ છે. આ દુ:ખાવો કેટલાંક રોગીઓમાં એક પગમાં તો કેટલાક રોગીઓમાં બંને પગમાં જોવા મળે છે. સામાન્ય તંદુરસ્ત વ્યક્તિ સૂતાં-સૂતાં પોતાના પગને ઘૂંટણેથી વાળ્યા વિના ૯૦ ડિગ્રીનાં ખૂણાં સુધી ઊંચો કરી શકે છે, જ્યારે સાયટીકાનાં દર્દ વાળા રોગીને આ રીતે પગ વાળવામાં તકલીફ થાય છે. આવા લક્ષણવાળા રોગીઓમાં ઘણીવાર પગમાં ઝણઝણાટી થવી, બળતરા થવી અને સાથે-સાથે ઝાડા-પેશાબમાં પણ તકલીફ જોવા મળે છે. લાંબા સમય સુધી ઉભા-ઉભા કામ કરવું, વાસણ સાફ કરવા વગેરે કામ કરવાવાળી સ્ત્રીઓમાં પણ આ દર્દનો અનુભવ અચાનક જ થવા માંડે છે.

આ રોગની ચોક્કસાઈ માટે એક્સ-રે, સીટીસ્કેન અને એમ.આર.આઈ ઘણા ઉપયોગી થઇ શકે છે.

સારવાર પ્રયોગ :-

આ રોગમાં રોગીને સંપૂર્ણ આરામ કરાવવો. રોગીએ બને તો સમતળ જગ્યામાં પથારી પર પોચી ગાદી પાથરી સુવાની ટેવ રાખવી.

ઘરગથ્થુ પ્રયોગોમાં અડદ, લસણ, સૂંઠ, વગેરેનો વધુ ઉપયોગ કરવો અને કબજિયાતથી દૂર રહેવું. જો કબજિયાત રહેતી જ હોય તો રાત્રે ૧ ચમચી એરંડભૃ્રષ્ટ હરડેનું ચૂર્ણ સુખોષ્ણ પાણી સાથે લઇ લેવું હિતાવહ છે.

આ રોગમાં પંચકર્મ ચિકિત્સા પણ ખૂબ જ સારું પરિણામ આપે છે. રોગીને પંચગુણતેલ કે દશમૂલતેલથી માલિશ કરી નિર્ગુંડી જેવા વાતઘ્ન ઔષધોથી સ્વેદન કરાવવું જોઇએ. ''કટિબસ્તિ''એ આ રોગમાં ચિકિત્સાનો સારો વિકલ્પ બની શકે છે. કટિબસ્તિમાં કરોડરજ્જુનાં છેલ્લા મણકા પાસે અડદનાં લોટની પાળી બાંધી તેમાં સુખોષ્ણ ઔષધ દ્રવ્યોનો સ્વરસ અને વાતઘ્ન તેલ દ્વારા આ બસ્તિ આપવાથી પીડામાં તાત્કાલિક ઘણી જ રાહત થાય છે. કટિબસ્તિમાં કમરના મણકાઓમાં તૈલપૂરણ કરવાથી બે મણકાઓ વચ્ચેની ગાદી મજબૂત બને છે. આ ઉપરાંત ગુદબસ્તિ આપવાથી ગુદામાર્ગેથી ગયેલ ઔષધસિધ્ધ તેલ વાયુમાં મુખ્ય સ્થાન પકવાશયમાં સ્નેહન કરી પ્રકૃપિત વાયુનું સમગ્ર શરીરમાંથી શમન કરે છે, જેથી વાયુ શાંત થતાં દુ:ખાવો આપોઆપ ઓછો થઇ જાય છે.

આ ઉપરાંત સાયટિકામાં અગ્નિકર્મ પણ ખૂબ ઝડપી રાહત આપે છે. એકાદ સીટીંગમાં દુ:ખાવો ૪૦થી ૫૦% ઓછો થઇ જાય છે. અગ્નિકર્મ ડાયાબિટીસના હોય તેવા તમામ દર્દીઓ ઉપર ખૂબ જ અદ્ભૂત પરિણામ આપે છે.

આ ઉપરાંત અભ્યાંતર ઔષધ પ્રયોગમાં મહાયોગરાજ ગુગળ ૨-૨ ગોળી સવાર-સાંજ ભૂકો કરીને લેવી. વાતવિધ્વંસરસ વગેરેનો પ્રયોગ પણ વૈદ્યની સલાહ મુજબ કરી શકાય છે.

ઔષધપ્રયોગની સાથે સાથે આહાર-વિહારની સાવધાની પણ અનિવાર્ય છે. વાયુ વધારે તેવો આહાર-વિહાર આ રોગમાં અપથ્ય બતાવ્યો છે. જેમાં વાલ, વટાણા, ચોળા, મઠ, વાસી-ઠંડા ખોરાક તેમજ આથાવાળી વસ્તુઓથી પરેજી રાખવી. તેમજ લીલા શાકભાજી, દૂધી, તલ, મેથી, અજમો, સૂંઠનું પાણી વગેરે આ રોગમાં પથ્ય બતાવેલું છે.

ઔષધ પ્રયોગ-અગ્નિકર્મ અને આહાર-વિહારમાં સાવધાની આ રોગથી અવશ્ય મુક્તિ અપાવે છે.

- જ્હાનવીબેન ભટ્ટ