બીજાની ઈમ્પ્રેશન એટલે આપણું ડિપ્રેશન .

- રિલેશનના રિ-લેસન-- રવિ ઈલા ભટ્ટ

- ગીતાનો અંતિમ અધ્યાય એ સ્થિતિમાંથી બહાર આવવાની પ્રક્રિયાનો નિષ્કર્ષ છે. આ બધું જ પૂરું થવા છતાં કૃષ્ણ અંતે કહે છે કે, તને યોગ્ય લાગે એ કરજે. તે માત્ર એટલું જ કહેવા માગે છે કે, સ્વભાવ અને અભાવ અથવા તો એમ કહીએ કે ડિપ્રેશન કે ઈમ્પ્રેશન માત્ર પરિસ્થિતિજન્ય હોય છે. પરિસ્થિતિ બદલાય એટલે બધું બદલાવા લાગે છે.

વ્યક્તિ પોતાના જીવનમાં દરરોજ સંઘર્ષ કરતો હોય છે. નાની વ્યક્તિના નાના અને મોટી વ્યક્તિના મોટા સંઘર્ષ હોય છે. કોઈને ઘર ચલાવવા સંઘર્ષ કરવો પડે છે તો કોઈને ઘર ભરવા સંઘર્ષ કરવો પડે છે. જીવનની આ ગતિ ક્યારેય અટકવાની નથી. આ ગતિમાં આપણે જ્યારે જીવનમૂલ્યો અને આદર્શો જોડાય છે ત્યારે આપણો આદર્શ પ્રસ્થાપિત થાય છે. આ આદર્શ અથવા તો માનવ ધર્મ જ સાચો ધર્મ છે. આપણા ધર્મને પામવા જ્યારે નીકળીએ છીએ ત્યારે ઘણી વખત ડિપ્રેશન આવે છે અથવા તો પીડા થાય છે. તેનું કારણ એટલું જ છે કે, આપણે બીજા સાથે આપણી જાતની સરખામણી કરીએ છીએ.

આ સંદર્ભમાં મહાભારતના પ્રસંગો ઘણા પ્રેરણાદાયી છે. મહાભારત અને ભગવદ ગીતાને ધ્યાનથી વાંચીને જો વર્તમાન પરિપ્રેક્ષ્યમાં અમલમાં મૂકીએ તો પણ જીવનના અડધા સંઘર્ષનો આપોઆપ છેદ ઉડી જાય અને બાકીના અડધાનો ઉકેલ આપોઆપ આવી જાય. વાત એવી છે કે, મહાભારતનું યુદ્ધ શરૂ થાય છે ત્યારે બધી જ તૈયારીઓ થયા પછી યુદ્ધ મેદાનમાં પહોંચીને અર્જુનને ડિપ્રેશન આવે છે. ગાંડવધારી અર્જુન જેના રથના સારથી સ્વયં યોગેશ્વર કૃષ્ણ છે અને જેના રથ ઉપર હનુમાનજી બિરાજમાન છે છતાં તે ડિપ્રેશનમાં આવી જાય છે. આ વાતની જાણ કૃષ્ણને તો હોય જ છે પણ સાથે સાથે બે અન્ય લોકો પણ તે જાણી જાય છે. તેમાંથી એક હોય છે ધૃતરાષ્ટ્ર અને બીજો હોય છે સંજય. આ બે ઘટનાઓ સમાંતર બને છે, તેમનું એકબીજા સાથે મજબૂત કનેક્શન છે છતાં બંને ઘટનાઓ એટલી જ અલગ અને જુદી પડે છે. 

પહેલી ઘટનાની વાત કરીએ તો અર્જુનને જે ડિપ્રેશન આવ્યું છે તે સામે રહેલી સેના જોઈને નથી આવ્યું. કૃષ્ણની સેના કૌરવોના પક્ષે હતી અને આ સેના જોઈને સામાન્ય રીતે તો ભલભલાનાં હાંજા ગગડી જાય પણ અર્જુનને તેનાથી રતીભર ફેર પડે તેમ નહોતો. અહીંયા ફેર એ પડયો હતો કે તેને ડિપ્રેશન આવ્યું હતું. એકાએક તેને યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છા થતી નહોતી. આ કારણે કૃષ્ણએ ગીતા કહેવી પડી. તેમણે જે ગીતા કહી તેમાં સહજ ઉલ્લેખ કર્યો કે દોસ્ત તું ડિપ્રેશનમાં છું જ નહીં... તું તો બીજાની ઈમ્પ્રેશનમાં કેદ છું. તને સામે ઉભેલા લોકો સાથેના સંબંધો નડી રહ્યા છે. આ એ જ લોકો છે જે તારા મોટાભાઈ છે, કાકા છે, દાદા છે, મામા છે, મિત્ર છે અને બીજા ઘણા સંબંધે જોડાયેલા છે. તેમ છતાં તારે યુદ્ધ સુધી જવું પડયું કારણ કે તારે ધર્મના રસ્તે ચાલવું હતું. તેઓ અધર્મ કરે છે તે તું જાણતો હતો, તારા મનમાં તેમની જૂની ઈમ્પ્રેશન હતી તે બદલી અને ફરીથી નવી ઈમ્પ્રેશનમાં આવ્યો જેના કારણે તને ડિપ્રેશન આવ્યું છે જે ખોટું છે. એક વખત ઈમ્પ્રેશનમાંથી બહાર આવીને વાસ્તવિકતા જો આપોઆપ તારી બધા જ શંકાઓનું સમાધાન મળી જશે. ગીતાનો અંતિમ અધ્યાય એ સ્થિતિમાંથી બહાર આવવાની પ્રક્રિયાનો નિષ્કર્ષ છે. આ બધું જ પૂરું થવા છતાં કૃષ્ણ અંતે કહે છે કે, તને યોગ્ય લાગે એ કરજે. તે માત્ર એટલું જ કહેવા માગે છે કે, સ્વભાવ અને અભાવ અથવા તો એમ કહીએ કે ડિપ્રેશન કે ઈમ્પ્રેશન માત્ર પરિસ્થિતિજન્ય હોય છે. પરિસ્થિતિ બદલાય એટલે બધું બદલાવા લાગે છે. 

મહાભારતના યુદ્ધમાં બીજી ઘટના ત્યારે મહત્ત્વની બને છે જ્યારે અર્જુન અન્ય એક ડાયલેમામાં આવી જાય છે. કર્ણના રથનું પૈડું ફસાઈ જાય છે અને માધવ તેને કહે છે કે, કર્ણને હણી નાખ ત્યારે અર્જુન ના પાડે છે. અર્જુન કહે છે કે, માધવ આ ખોટું છે. યુદ્ધ શાની વિરુદ્ધ છે. યુદ્ધના નિયમો અને ક્ષત્રિય ધર્મને લજવે તેવું કામ છે. કૃષ્ણ ત્યારે યાદ કરાવે છે કે, આ વ્યક્તિએ તારી પત્નીને વેશ્યા કહી હતી. આ વ્યક્તિએ તારા મૃત પુત્રના માથે પગ મુકીને જયઘોષ કર્યો હતો અને આ બધું ન્યાયસંગત હતું. તેમાં સમાજના કયા નિયમોનું પાલન થયું હતું. તેમણે કહ્યું કે, સમાજે સ્થાપેલી સ્થિતિ અને ઈમ્પ્રેશનમાંથી બહાર આવીને વર્તમાન સ્થિતિમાં જે સાચું અને સારું છે તે કરવું જોઈએ. સમાજ જ્યારે પોતે ન્યાયસંગત ન રહ્યો હોય તો વ્યક્તિએ પણ પોતાના કર્મ દરમિયાન સમાજની જ ધારાને અનુસરીને આગળ વધવું જોઈએ. 

મહાભારતની જ વાત કરીએ તો ભગવદ્ ગીતાની શરૂઆતમાં એક ઘટના છે જેમાં ધૃતરાષ્ટ્ર અને સંજય જોડાયેલા છે. તેમાં શરૂઆતમાં ધૃતરાષ્ટ્ર સંજયને પૂછે છે કે, મારા પુત્રો અને પાંડુના પુત્રો શું કરે છે. આપણા લોકો અને એ લોકો શું કરે છે. આ વાત જ એટલી જોખમી છે કે જે સહજ રીતે સમજાય તેમ નથી. ભગવદ ગીતા તેને સમજાવે છે. તેમાં પારકા અને પોતાનાની વિભાવના અને લાગણીને સુપેરે રજૂ કરે છે. આ વિશે ફરી ક્યારેક ચર્ચા કરીશું પણ આ ઘટનાનું મૂળ છે તે જીવનમાં હંમેશા નિષ્ફળતા, નિરાશા, વેદના, વેર અને વિવાદ લાવે છે. ધૃતરાષ્ટ્ર અંધ હતા અને સંજય તેમનો વિશ્વાસુ સાથી હતો. તે તેમનો સારથી પણ હતો. ધૃષરાષ્ટ્રે સમગ્ર જીવન દરમિયાન જે જોયું, જે સાંભળ્યું, જે અનુભવ્યું તે બધું જ સંજયની નજરે જ હતું. તેમને ક્યારેય પોતાનું દેખાતું જ નહોતું. સંજયની નજરે જ્યારે પણ વર્ણન થયું છે ત્યારે પીડા જ ભોગવવાની આવી છે. સંજયની નજરે જોનારા ધૃતરાષ્ટ્રને સમયાંતરે પોતાના સંતાનોના મોતની અને પાંડવોના વિજય તરફની ગતિના જ સમાચાર મળ્યા હતા.  આમ જોઈએ તો વાત એવી છે કે, સંજયની નજરે જોનારા લોકો હંમેશા બીજાના અનુભવના આધારે પોતાના અનુમાનો લગાવતા હોય છે. આ જીવનના દરેક તબક્કે લાગુ પડે તેવી વાત છે. બીજાના અનુભવ ઉપરથી આપણા આયોજનો કરી લેવા કે આપણે અનુમાનો લગાવવા માંડીએ ત્યારે મોટા નુકસાનની તૈયારી રાખવી જ પડે છે. આપણે ઈચ્છીએ કે ન ઈચ્છીએ પણ સંજયદૃષ્ટિ વ્યક્તિની પડતીમાં મોટી ભૂમિકા ભજવે છે. આપણે જ્યારે બીજાની ઈમ્પ્રેશનમાં આવીએ છીએ ત્યારે સરખામણી કરવા લાગીએ છીએ. આપણા માટે સાચું શું અને સારું શું તે ભુલી જઈએ છીએ. આપણે જે વ્યક્તિને અથવા સ્થિતિને અથવા તો સમાજને જોઈએ છીએ તેના જેવા બનવા મથીએ છીએ. 

આપણે જ્યારે કોઈના પ્રભાવમાં આવી જઈએ છીએ ત્યારે આપણને સતત અભાવનો અનુભવ થતો હોય છે. આપણને એમ લાગે છે કે, મારી પાસે મોટું ઘર નથી, મારી પાસે મોટી ગાડી નથી, મારી પાસે વધારે પૈસા નથી, મારી પાસે કોઈના જેવું રૂપ નથી, મારી પાસે કોઈના જેવી જોબ નથી, મારી પાસે કોઈના જેવો પરિવાર નથી. આ સરખામણીઓ આપણી પાસે જે પડયું છે તેને માણવાનું છોડાવે છે. મારી પાસે છે એ ખરેખર કેટલા પાસે છે તે વિચારવું આપણે છોડી દઈએ છીએ. આપણી પાસે જે નથી તે શોધવા અથવા પામવાના દબાણમાં આવી જઈએ છીએ. આ આભાસી અભાવ જ આપણા ઉપર પ્રભાવ પાડે છે અને આપણે ડિપ્રેશનમાં આવી જઈએ છીએ. સમજવા જેટલી બાબત એટલી જ છે કે, જ્યારે પણ કોઈની સાથે સરખામણી કરવાની આવે ત્યારે પોતાની જાતને નબળી માનવી નહીં. આ ઉપરાંત દુનિયા આપણને એવી બાબતો જ જણાવશે જેને તેઓ જૂએ છે અથવા તો સમજ છે. હાથની જ્યારે અંધ લોકો જૂએ છે ત્યારે જે વર્ણન કરે છે તેવું જ દુનિયાનું વર્ણન હોય છે. તેથી આપણે જાત અનુભવ વગર વાત સ્વીકારી લઈશું તો દુ:ખી થઈશું. આ સિવાય બીજાની ઈમ્પ્રેશનમાં આવીને જીવીશું તો ડિપ્રેશનમાં આવીશું જ. દુનિયાના પ્રભાવ અને આપણા આભાસી અભાવમાંથી બહાર આવીશું તો જ સુખી થઈશું.