તરબૂચના બી અને જીવનનું મેનેજમેન્ટ

- ગોવાના નેતા સ્વ.મનોહર પારિકર આઇ.આઇ. ટી.ના સ્નાતક હતા : નવી પેઢીને માટે બોધ પૂર્ણ પ્રવચનો આપતા અને કલમ પણ ચલાવતા : તેમના વતન પારા નામના ગામની રસપ્રદ વાત

- હોરાઈઝન-ભવેન કચ્છી

- નવી પેઢી એવું માને છે કે આધુનિક બનવું એટલે જૂનું જે પણ હોય તેને તુમાખી સાથે આઉટડેટેડ કહીને ફંગોળી દેવુ : વર્તમાન જગતની પીડા અને પડકારો કદાચ આવી માન્યતા સાથે થતો ઉછેર જ હોઇ શકે

ભા રતના ભૂતપૂર્વ સંરક્ષણ મંત્રી રહી ચૂકેલા સ્વ.મનોહર પારિકરના નામથી પરિચિત હશો. તેઓ સાહિત્યપ્રેમી હતા અને સમાજનું નિરીક્ષણ કરીને વાર્તાઓ અને પ્રેરક પ્રસંગો પણ લખતાં હતા.

તેમની 'ધ સ્ટોરી ઓફ વોટરમેલોન્સ' શીર્ષક ધરાવતો લેખ અંગ્રેજી અખબારમાં પ્રકાશિત થયેલો અને મેનેજમેન્ટનું શિક્ષણ આપતી સંસ્થાઓમાં પણ તેનું ઉદાહરણ અપાય છે. માત્ર ભાવિ બિઝનેસ કરનાર પેઢી માટે જ નહીં પણ સમાજના આપણા વડીલોએ સ્થાપેલ ફેબ્રિકસ ને આપણે તોડી રહ્યા છીએ અને નુકશાન આપણે જ ભોગવી રહ્યા છીએ તેના તરફ સ્વ. મનોહર પારિકરનો આ સંસ્મરણ લેખ પ્રકાશ પાડે છે.

સ્વ.પારિકરે લખ્યું છે કે 'મારો જન્મ ગોવાના પારા ગામમાં થયો તેથી અમે પારિકર તરીકે ઓળખ પામ્યા છીએ. પારા ગામ ત્યાં થતાં એકદમ મીઠા અને મબલખ  તરબૂચને લીધે જાણીતું હતું. આ તરબૂચ પ્રવાસીઓનું અને છેક મહારાષ્ટ્રના ગામો માટે ઇંતેજારી સાથે આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહેતું.

હું જ્યારે કિશોર વયનો હતો ત્યારે ખેડૂતો કૃષિ મેળામાં કોણ સૌથી વધુ તરબૂચ ખાઈ શકે છે તેની સ્પર્ધા યોજતા હતા. પરિવારજનો તેમના સંતાનોને લઈને મેળામાં જતા અને પેટ અને  મન ભરીને સાકર જેવા મીઠા લાલ ચટક તરબૂચની મજા માણતા હતા. ગોવાના પારા ગામનો વતની વિશ્વમાં ક્યાંય પણ હોય તે આ મેળાની તરબૂચ સ્પર્ધાની વાત કરીએ તો  ભીની આંખો સાથે ભાવુક થઈને તમને ભેટી પડે.'

પારિકર આગળ લખે છે કે 'કોલેજનો અભ્યાસ કરવા પછી તો મુંબઈમાં વસ્યો. આઇ.આઇ.ટી.માં પ્રવેશ મેળવી એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી મેળવી. લગભગ છ વર્ષ પછી હું મારા વતન પારા જઈ શક્યો હતો. હું ફળ બજારમાં ગયો. ક્યાં મારી કિશોર વયના તે કૃષિ મેળાના અરસાના ફૂટબોલ કરતા પણ મોટા અને મીઠા મધુરા તરબૂચ અને કયા અત્યારના ઘણા નાના કદના અને મીઠાશ ગુમાવી ચૂકેલા તરબૂચ. મને બહુ દુ:ખ થયું. આજુબાજુના ગામોના મારી વયના વેપારીઓ પણ વેદના ઠાલવતા હતા કે 'પારા એક જમાનામાં તરબૂચ માટે વિખ્યાત હતું તે નવી પેઢીને તો ખબર જ નહીં હોય. નવી પેઢી અજાણ હોય તે તો સમજ્યા પણ તરબૂચની આવી વિરાસત લુપ્ત થઈ ગઈ તે કૃષિ સંસ્કૃતિને થયેલ નુકશાન વધુ પીડા આપતી બાબત હતી.

પારિકર ઉમેરે છે કે 'હું પારા ગામમાં થોડા મહિના રહ્યો. મેં જાણ્યું કે હજુ કૃષિ મેળો યોજાય છે અને તેમાં કોણ સૌથી વધુ તરબૂચ આરોગી શકે છે તે સ્પર્ધા પણ થાય છે. જોગાનુજોગ હું ત્યાં હતો ત્યારે જ આવો મેળો યોજાયો હોઇ તેમાં ભાગ લેવા ગયો. જાણે મારું આખું બાળપણ ફિલ્મની પટ્ટીની જેમ નજર સામે તરવરી ઊઠયું. આંખો ભીની થઈ ગઈ. નાના કદનું તરબૂચ હાથમાં લેતાં જ નિરાશ થયો. તેનો અર્ધ મીઠાશ મિશ્રિત ફિક્કો સ્વાદ અનુભવી વધુ નિરાશ થયો. મને વિચાર આવ્યો કે શા માટે હવે અગાઉ જેવા તરબૂચનો પાક ખેડૂતો નથી લઈ શકતા? આનું કારણ શું કથળતું પર્યાવરણ, તટ પ્રદેશનો ખરાબો શું હશે? કૃષિ સંસ્થાઓએ આ પતનનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.

આવું વિચારતો હતો તેવામાં જ મારા એક નિરીક્ષણમાં જ મને જવાબ મળી ગયો. અમારી બાળ વયના અને અત્યારના કૃષિ મેળામાં મેં એક ફેરફાર જોયો.

જ્યારે અમે બાળવયે તરબૂચ ખાવાની સ્પર્ધામાં ભાગ લેતા હતા ત્યારે અમે  જેટલા ખાવા હોય તેટલા તરબૂચ ખાઈ શકતા પણ અમને બધાને ખેડૂત  એક વાટકો આપતા અને કહેતા કે તમારે તરબૂચ પેટ અને જીભ ધરાઈ જાય ત્યાં સુધી ખાવ પણ તેના બિયા (બી) વાટકામાં જ નાંખજો. બહાર ફેંકી ન દેતા. આ તરબૂચ સ્પર્ધા બાદ જે તરબૂચ સૌથી વધુ મીઠા હોય તે અંગે બાળકો અને તેના પરિવારજનો તેમનો મત પ્રગટ કરતા હતા. ખેડૂતો જે તરબૂચ મીઠા અને કદમાં મોટા હતા તેમજ જેના બી વાટકામાં જ મુકાયેલા તે બી સાથે જ નવા પાકનું વાવેતર કરતા હતા.' 

સ્વ.મનોહર પારિકરે એક વૃદ્ધ ખેડૂતને પૂછયું કે 'અમે બાળ વયના હતા ત્યારના તરબૂચ યાદ કરીને અત્યારે જીવ બળી જાય છે. શા માટે  તરબૂચ આ હદે ગુણવત્તા ગુમાવી ચૂક્યા છે.'

બુઝર્ગ ખેડૂતે કહ્યું કે 'હવે ખેતી અને કારોબાર નવી પેઢીએ સંભાળ્યો છે. તેઓએ બાપ દાદાથી ચાલી આવતી દ્રષ્ટિની અવગણના કરે છે. તેઓ વિરાસત કરતા ધંધાને વ્યવહારુ ગણે છે તેનું આ પરિણામ છે. તેઓને ખબર નથી કે આખરે તો શાખ અને પ્રતિષ્ઠા જ કમાણીને તેમજ ઓળખને વિશ્વભરમાં  મજબૂત બનાવે છે.'

તે પછી બુઝર્ગ ખેડૂત વ્યથા સાથે કહે છે કે 'અમે તરબૂચનો જે પાક થતો તેમાંથી શ્રેષ્ઠ બધો જ માલ બજારમાં વેચી નહોતા દેતા પણ કૃષિ મેળામાં તમારા માટે પણ જાણી જોઈને મોટા અને શ્રેષ્ઠ તરબૂચ રાખતા અને મીઠાશ તેમજ કદની સ્પર્ધા કરતા. પછી જે સર્વોત્તમ હોય તેના બી કે જે તમે વાટકામાં મૂકતા તે જ ઉગાડી નવો પાક લેતા તેથી ગુણવત્તા વર્ષો સુધી જળવાઈ. પારા ગામ આખું તરબૂચની આવકથી જ નભતું હતું.પણ હવે અમારા સંતાનો અને તે પછીની પેઢી તમામ મોટા તરબૂચ કમાણીની લાલચમાં બજારમાં વેચવા માટે મોકલી દે છે અને કૃષિ મેળાની સ્પર્ધામાં નાના અને ફિક્કા નિસ્તેજ તરબૂચ બાળકોને આપે છે અને પરંપરા જાળવતા તેના બી બાળકો ન ફેંકે એટલે વાટકો તો આપે છે અને તે બીથી જ નવો પાક લે છે. પણ તેઓ એ ભૂલી જાય છે કે તરબૂચના આવા બીથી થનારો પાક ઉતરતી કક્ષાનો જ હોય. આમ પ્રત્યેક વર્ષે તરબૂચની ગુણવત્તા કથળતી ગઈ અને આજે આપણે ઓળખ ગુમાવી બેઠા.'

સ્વ.પારિકરે વૃદ્ધ ખેડૂતની વાત જાણીને વિચાર્યું કે ટોચની  કોઈ શૈક્ષણિક સંસ્થામાં તો ઠીક બિસ્માર શાળામાં પણ આ પીઢ ખેડૂતોએ અભ્યાસ નહોતો કર્યો છતાં પ્રકૃતિની પ્રકૃતિને તેઓ જાણતા હતા અને અનુસરતા હતા. નવી પેઢીમાં એવો ભયંકર ભ્રમ પેસી ગયો છે કે આધુનિક થવું એટલે જૂનું બધું ફગાવી દેવુ. જૂનું એટલે આઉટ ડેટેડ તેવો ખ્યાલ પ્રવર્તે છે.

તરબૂચમાં એક વર્ષ એટલે એક પેઢી તેમ સમજીએ તો સાત વર્ષમાં તો પારાના તરબૂચ રસ કસ અને કદ વગરના થઈ ગયા હશે. તેની આગવી ઓળખ અને કિંમત પણ ગુમાવી દીધી હશે. તેવી જ રીતે માનવીઓમાં પેઢી બે દાયકામાં બદલાય છે. પ્રત્યેક નવી પેઢી તેમના બાપ દાદાઓ જે કરતા તેને સૌથી પહેલા સમજ્યા વિચાર્યા વગર નામશેષ કરી દે છે. આ એક પ્રકારની ફેશન કે તુમાખી પણ કહી શકાય. બીજી પેઢી સુધીમાં તો પરિવારની જે પ્રતિષ્ઠા કે ધંધામાં શાખ હતી તે આ કારણે ધોવાઇ જાય છે. મૂળને વળગીને આકાશ આંબવાનું હોય છે. આહાર વિહાર, શિક્ષણ, શિસ્ત અને સંસ્કારમાં પણ જે ઉન્નત બનાવે તેવું હતું તેને કાળ સંદુકમાં આપણે ધકેલી દીધું. આજે સમાજમાં બીમારી, ડિપ્રેશન, બેકારી, ધંધામાં, ખેતીમાં પડતી, છુટાછેડા જેવી સામાજિક સમસ્યા, બાળ ઉછેરના પડકારો અને અજંપો જોવા મળે છે તેનું એક કારણ એ પણ છે કે પેલા મોટા તરબૂચના બી વાટકામાં સાચવીને તેનો નવા પાકમાં ઉપયોગ લેવાતો તેની જગ્યાએ તે પરંપરા તોડીને ટૂંકા ગાળામાં વધુ  ધંધો કરવાની વૃત્તિ જાગી અને ફિક્કા અને નાના કદના તરબૂચના બીનો પાક લેવાય છે.

સંતાનોએ પ્રત્યેક જૂની પેઢીના રીત રિવાજો અને કોઈ કાર્ય સફળતા પાછળ જે સિદ્ધાંતો અપનાવાતા તે અંગે જૂની પેઢી જોડે ચર્ચા કરવી જોઈએ. તેનું તત્ત્વ જ્ઞાન કે શું ઉદ્દેશ્ય સરે તે અંગે પ્રશ્નો છેડવા જોઈએ અને પછી તેમાંથી જે ભવિષ્ય માટે હવે સાંપ્રત નથી તેની ચોક્કસ બાદબાકી થઈ શકે પણ જે શ્રેષ્ઠ ભવિષ્ય અને સમાજનું નિર્માણ કરી શકે તેનો અમલ જારી રાખવો જોઈએ.

હવે પારા ગામની નવી પેઢી ઈચ્છે તો પણ તેમના બાપ દાદા જેવા તરબૂચ તેઓ નહીં ઉગાડી શકે કેમ કે બીજ જ ગુમાવી ચૂક્યા છે.

જૂની પેઢીના મંત્રો કહેવતો અને સૂત્રો પાછળ પણ વિજ્ઞાન હતું. તત્ત્વ જ્ઞાન હતું. બીમારી સામે દાદીમા પાસે  વૈદ્ય જેવા નુસખા હતા. આપણી ઘણી વર્તમાન સમસ્યાઓનો ઉકેલ 'બેક ટુ નેચર' જવામાં છે અને આધુનિક તબીબી જગત, બિઝનેસ દ્રષ્ટા અને સમાજ શાસ્ત્રીઓ પણ નવા રૂપ રંગ સાથે જૂના કિમિયાઓ જ કહે છે.

ચાલો મીઠા મધુરા અને મોટા કદના ઉગે તેવા બીનું જતન અને તેનું વાવેતર કરીએ. પાક તો ઊગરશે જ પણ ખેડૂતને અને ગામને પણ ન્યાલ કરી દેશે.