માતૃભાષા એ શબ્દોનું વૃંદાવન છે .

- ગુજરાતી ભાષા જીવંત જ છે અને રહેશે ..નવી શિક્ષણ નીતિ તે માટે સિંચનનું કાર્ય કરશે

- હોરાઈઝન-ભવેન કચ્છી

- શબ્દ મનમાં આવે તે એકલો નહીં આવે, પણ આખો વારસો, અનુભવ, સ્મરણો પડઘાઓ, ઇતિહાસ, સ્પંદન, સંસ્કાર, અર્થ, સંબંધ, તેજપુંજ અને આભામંડળ સાથે લેતો આવે છે- ફાધર વાલેેસ 

મા તૃભાષા દિન વખતે જ નહીં વર્ષ દરમ્યાન ગુજરાતી ભાષાને જીવંત રાખવાનો મુદ્દો  હવે બૌધ્ધિકો, શિક્ષણવિદ્દો અને સાહિત્યકારો માટે ચિંતા અને ચિંતનનો વિષય બની ચુક્યો છે. તેમાં હવે રાજકારણીઓ પણ જોડાયા છે. અભ્યાસક્રમમાં વિદ્યાર્થીઓને માધ્યમિક સુધી ગુજરાતી વિષય અંગ્રેજી માધ્યમમાં પણ ફરજિયાત હોવો જોઈએ તે આવકાર્ય જ છે. ઘણા વાલીઓ તેમના સંતાનોને ધોરણ ૧૨ સુધી ગુજરાતી માધ્યમમાં જ અભ્યાસ કરાવવા ઝંખે છે. એવા વિદ્યાર્થીઓ છે જ જેઓ આ રીતે ગુજરાતી માધ્યમમાં જ ધોરણ ૧૨ સુધી અભ્યાસ કરીને જ દેશ વિદેશમાં જુદા જુદા ક્ષેત્રોમાં છવાઈ ગયા છે. પણ બધા વાલીઓ કે વિદ્યાર્થીઓ આવો આત્મવિશ્વાસ બતાવી ન શકે. વાલીઓ દેખાદેખી કે એક પ્રકારનું ગૌરવ અનુભવવા જ સંતાનને અંગ્રેજી માધ્યમમાં અભ્યાસ કરાવે છે તેવું નથી. પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે ધોરણ ૧૨ પછી અંગ્રેજીમાં જ તમામ વિદ્યાશાખાઓમાં પુસ્તકો, સંદર્ભ ગ્રંથો હોય છે. દરેક સમયે ૫૦ વર્ષ પહેલાં અત્યારના વાલીઓ કઈ રીતે ગુજરાતી માધ્યમમાં અભ્યાસ કરીને આગળ આવ્યા હતા તે ઉદાહરણ વર્તમાન પેઢી સમક્ષ ધરી દેવું પણ યોગ્ય નથી.

ગૂગલ કે સર્ચ એન્જિનમાં જે પણ માહિતી, સંદર્ભનો ખજાનો છે તે અંગ્રેજીમાં છે. હવે ગુજરાતી વિકલ્પ ચોકકસ છે પણ તેમાં જે ભાષાંતર થાય છે તે ગુજરાતી ભાષા જોડે ચેડાં થતું કે તેનું ગૌરવ હણતું હોય છે. સ્માર્ટ ફોન, વેબસાઈટ, રિવ્યૂ, વિશ્લેષણ, લેખો બધું ગુજરાતી માધ્યમનો કે ગુજરાતી તો ઠીક હવે એક ગ્રામજન પણ અંગ્રેજીમાં સમજતો થયો છે. ટેકનો ગેજેટ્સને લીધે બધાનું અંગ્રેજી પણ સુધર્યું છે.

હા, એ વાત ખરી કે સરકારી ઠરાવ, કોર્ટના ચુકાદા કે જ્યાં માત્ર અંગ્રેજી ભાષા જ ઉપયોગમાં લેવાઈ છે તે બધું ગુજરાતીમાં પણ ઉપલબ્ધ હોવું જોઈએ. ભલે મેડિકલ, પ્યોર સાયન્સ, એન્જીનીયરીંગ અને કાયદાથી માંડી તમામ વિષયોના પુસ્તકો માતૃભાષામાં પ્રાપ્ય બને પણ એક ઓછું ભણેલ વ્યક્તિ પણ એવા હજારો  શબ્દોથી વ્યવહાર કરે છે જેને માતૃભાષામાં તેને અર્થ જ નહીં જડે. તબીબી ભાષાની રીતે જોઈએ તો કિડની, સ્ટેન્ટ, હેમરજ, પોસ્ટ મોર્ટમ, હાર્ટ, વેન્ટિલેટર અંગ્રેજીમાં અને આંતરડું, મોતિયો, હાડકા, થાપા, દાંત વગેરેની બીમારી  ગુજરાતી ભાષામાં બોલીશું.

મોબાઈલ, સીમ કાર્ડ, પાન કાર્ડ, ટયુબ લાઈટ, ટેલિવિઝન, ઓ. ટી ટી., પેન ડ્રાઇવ, ડેટા, કમ્પ્યુટર , બેટરી ચાર્જર, વાઈફાઈ, નેટવર્ક, મિક્સચર, ડાઇનિંગ ટેબલ, સ્વીચ, લાઇટર, શર્ટ, પ્લેટ (સ્ટીલ કે અન્ય ધાતુની થાળી ન હોય ત્યારે), સોસ, કેચપ, જ્યુસ જેવા હજારો શબ્દોનું ગુજરાતી થઈ શકે તો પણ તે ઉપયોગમાં નથી લેવાતા. અંગ્રજીમાં તો શું ગુજરાતી ભાષામાં પણ બે પાંચ ચોપડી ભણેલા આવા અંગ્રેજી શબ્દો હોય તો જ સમજે. કોઈ અભણ વ્યક્તિ દૂરસંચાર કે ફળોનો રસ,અગ્નિ તણખો કે ગણક યંત્ર માંગશો તો ગુંચવાશે. એ રીતે જોઈએ તો ગુજરાતી નાગરિકો જ શહેરથી ગામડાઓ સુધી અંગ્રેજી જ શબ્દો ઉપયોગમાં લેતા હોય તેવો શબ્દ કોશ પણ બની શકે.

ગુજરાતી ભાષાની ચિંતા ગુજરાતી સાહિત્ય, અખબારોના વાંચન કે ગુજરાતી ફિલ્મનો વ્યાપ જારી રહે તે સંદર્ભમાં યોગ્ય જ છે પણ તે માટેનું કારણ ગુજરાતી પ્રત્યેનો અણગમો નહીં પણ વિકલ્પમાં ઉપલબ્ધ માહિતી અને મનોરંજન, સોશિયલ મીડિયા, સ્માર્ટ ફોન અને સબ ટાઇટલ છે. કાગળ પર પ્રિન્ટ થયેલ ઓછું વંચાય એટલે ભાષા મૃત: પ્રાય માનવું ભૂલ ભરેલું છે વોટ્સ એપ અને તેનાથી વધુ ફેસબુકને લીધે ખરેખર તો વ્યક્તિની અભિવ્યક્તિ બહાર આવી છે. જે એક જમાનામાં  સામાન્ય નાગરિક દ્વારા પોસ્ટ કાર્ડ કે પત્રોમાં નહોતું બહાર આવ્યું તે વિચાર વ્યાપ, નિબંધ શૈલી અને મંતવ્યો ગુજરાતી ભાષામાં જ વ્યક્ત થવા માંડયા છે. ફેસબુકની પોસ્ટ ગુજરાતીમાં જ મહત્તમ હોય છે ને. ગુજરાતી ભાષા જ નહીં ગુજરાતી ટાઇપ રાઈટિંગ અને એડીટિંગ પણ શીખ્યા.

જેઓને ગુજરાતીમાં ટાઇપ કરતાં નથી આવડતું તેઓ આખરે તો અંગ્રેજી આલ્ફાબેટનો સહારો લઈને ગુજરાતી શબ્દો અને વાક્યો લખતા હોય છે ને.

પ્રેરક પ્રવચનો, વક્તવ્યો, સત્સંગ સભા અને શિબિર - સેમિનારમાં અગાઉ કરતાં વધુ યુવાનોની હાજરી જોઈ શકાય છે. અંગ્રેજી માધ્યમના પણ આ બધા ગુજરાતી ભાષાના શ્રોતાઓ હોય છે. ગુજરાતી કવિઓના મુશાયરા, સુગમ સંગીત, ડાયરા, લોક સંગીત અને ભજનો, ગુજરાતી ફિલ્મો, ગુજરાતી ફિલ્મના ગીતો, ગરબા, નાટક ગુજરાતી ભાષાને જીવંત રાખવામાં મોટું પ્રદાન તો આપે જ પણ તેઓને શ્રોતાઓ અને દર્શકો પણ મળ્યા છે. ગુજરાતી પુસ્તકો ભેટમાં આપવાની પ્રથા જારી રહેવા જોઈએ. ઘેર વાલીઓએ સંતાન જુએ તેમ અખબાર અને પુસ્તક વાંચવા જોઈએ. ટેબલ પર તેનું સ્થાન હોવું જ જોઈએ.

હવે તો ગુજરાતી ભાષામાં ગદ્ય અને પદ્ય પરફોર્મન્સની  ઝૂમ મિટિંગ અને ઓન લાઈન કાર્યક્રમો થાય છે. વેબસાઇટ, પોર્ટલ અને એપ પણ છે. વિડિયો સ્ટ્રીમિંગની દુનિયા છે. ટેકનોલોજીએ ભાષાનો વ્યાપ વધાર્યો છે. સ્માર્ટ ફોન, સોશિયલ મીડિયા અને ઓ. ટી ટી. પ્લેટફોર્મને લીધે ગુજરાતમાં જ નહીં વિદેશમાં વસતા યુવા ગુજરાતીઓ પણ ગુજરાતી ભાષા માટેનું ગૌરવ અને સ્વીકાર તેઓની અગાઉની પેઢી કરતા વધુ જોવા મળે છે. 'ગુજરાતી છું પણ ગુજરાતી કરતા અંગ્રેજી બોલવાનું પસંદ કરીશ તેવો દંભ કે લઘુતા ગ્રંથિ હવે નથી અનુભવાતી. આવડે નહીં તો પણ પ્રભાવ પાડવા કે પછી હવે આધુનિક છે તે બતાવવા  છબરડા વાળતું અંગ્રેજી નથી બોલાતું.

રહી વાત સાહિત્યની તો ઝવેરચંદ મેઘાણી કે ૫૦ - ૧૦૦ વર્ષ જૂના સાહિત્યકારોની અમર કૃતિઓમાં જે કાઠિયાવાડી અને તળપદી બોલી સાથેની ગુજરાતી છે તે શબ્દપ્રયોગો, રૂઢિપ્રયોગો, જે તે સમાજના પાત્રોના સંવાદ, કહેવતો  તો ૧૫ -૨૫ વર્ષના ગુજરાતી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ પણ સમજે નહીં. હવે આવી ગુજરાતી કૃતિઓમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલ કેટલાક શબ્દોનો શું અર્થ થાય તે પણ પ્રત્યેક પાનાની નીચે  ફૂદડી કરીને આપવાનો વખત આવ્યો છે. નવી પેઢીને બોલચાલની અને જરૂર પડયે અંગ્રેજી શબ્દ મિશ્રિત અહેવાલ કે સર્જન પસંદ પડે છે. નેરેશનનો જમાનો છે. કમ્યુનીકેશન કેન્દ્ર સ્થાને છે. અલંકાર અને ઉપમા ન પણ સ્પર્શે. આકાશ, નભ, વ્યોમ, અંબર, આભ, ગગન જેવા લગભગ સમાનાર્થી શબ્દોમાંથી કયો શબ્દ પસંદ કરવો તે તેનું શ્રોતા, દર્શક કે વાચક કોણ છે તે જોઈને નક્કી કરીશું તો ગુજરાતી ભાષા વધુ ઉપયોગમાં લઇ શકાશે. ખેડૂત જોડે આભ અને સાહિત્યપ્રેમીને વ્યોમ પસંદ પડે. શિક્ષક, પત્રકાર, લેખક, વક્તાએ પોતાની વિદ્વતા નથી બતાવવાની પણ માહિતી અને જ્ઞાન કે મેસેજનું નિર્ધારિત લક્ષ્ય પાર  પાડવાનું છે. ભાષા શાસ્ત્રીઓએ  ફિલ્મના નિર્દેશક, સંગીતકાર અને અખબારના તંત્રીની જેમ જન સમૂહની નાડ પારખતાં શીખવું પડશે.

ગુજરાતી ભાષાને ગંભીર ફટકો પહોંચશે નહીં તેનો વિશ્વાસ એ રીતે પણ છે કે અંગ્રેજી માધ્યમમાં અભ્યાસ કરતા મોટાભાગના ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ આમ પણ માર્ક કે  પરીક્ષાલક્ષી જ તૈયારી  કરતા હોય છે. તેઓ અંગ્રેજીમાં પ્રશ્નનો ઉત્તર આપી શકે તે પુર્તિ (ગોખેલું પણ હોઇ શકે) લેખિત પર થોડી પકડ ધરાવે છે પણ કોઈ જન્મજાતની જેમ અંગ્રેજી બોલી શકે તેવું તેઓનું અંગ્રેજી છે જ નહીં. ગુજરાતીમાં લેખિતમાં વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ પડે છે પણ મૌખિકમાં ઉત્તીર્ણ થઈ જાય તેમ અંગ્રેજી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ મૌલિક મૌખિક  પરીક્ષા હોય તો નાપાસ પડે અને લેખિતમાં માર્ક લાવી બતાવે.આનું કારણ એ છે કે અંગ્રેજી માધ્યમના મૂળ ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ અંગ્રેજી સાહિત્યકારોની કૃતિ નથી વાંચતા. તેઓ પાસે અંગ્રેજી ભાષાના શબ્દો, કહેવતો, અલંકાર, ઉપમા  કે વ્યાકરણનું જ્ઞાન નથી. હોલીવુડની એક્શન સિવાયની  ફિલ્મો  જોવામાં દિલચશ્પી નથી હોતી. અંગ્રેજી અખબારો, સામયિક, અંગ્રેજી શ્રેણી, વાર્તાલાપ પણ નથી વાંચતા અને પોતે અંગ્રેજી મીડિયમમાં છે તેવા વહેમમાં હોઇ ગુજરાતી અખબારો, સામયિક અને પુસ્તકો પણ નથી વાંચતા.

અંગ્રેજી બોલશે તો પણ મનોમન ગુજરાતી વાક્યનું ભારે માનસિક કવાયત સાથે ભાષાંતર કરશે. ઘરમાં સંતાન અને માતા પિતાનું જ અંગ્રેજી નબળું હોય ત્યારે અંગ્રેજી માધ્યમ અને ગુજરાતી ભાષા બંને સમાંતર જીવિત રહે છે. અંગ્રેજી માધ્યમના ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ 

ગુજરાતીમાં જ વાત કરતા હોય છે ને? અમેરિકા અને વિદેશમાં રહેતી ગુજરાતી યુવા પેઢીની સાહિત્ય સંસ્કૃતિના કાર્યક્રમમાં ઓછી હાજરી હોય છે પણ ઘેર તો ગુજરાતી અને ગુજરાતની સંસ્કૃતિ, સભ્યતા જોઈ શકાય છે.

હા, નવી શિક્ષણ નીતિમાં ફરજિયાત શાળાકીય સ્તરે ગુજરાતી વિષયનો ઠરાવ કર્યો તે ખૂબ અભિનંદનને પાત્ર છે. ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ઉપરાંત સંસ્કૃત ભાષા પર પણ પકડ કે પરિચય હોય તે કેળવણીની રીતે પણ અનિવાર્ય છે. સંતાનને શક્ય એટલી ભાષાના પુસ્તકો કે ઓડિયો - વિડિયો માધ્યમથી જ્ઞાન આપવાની જરૂર છે. ભાષાને સંસ્કૃતિ અને પરંપરા જાળવી રાખવાની રીતે જુઓ. પૂરી, મમરા, ગોળ પાપડી અને ભાખરી જેવા શબ્દની ખબર હશે તો તે બનાવશે. તેના શબ્દકોશમાં પીઝા, સેન્ડવીચ, ચીઝ અને બ્રેડ બટર હશે તો તે જ બનાવશે.ખાટલો શબ્દ જ ખબર ન હોય તો તેની મજાને કાયમ માટે  ગુમાવી રીકલાઈનર ચેરને આરામદેહની આખરી અનુભૂતિ માંડવા માનશે. ઘરમાં રસોડું કહી શકાય તેવું  રસોડું નહીં હોય, રાચરચીલા (યુવા વાચકોએ અર્થ વાલીઓને પુછવો) કરિયાણું, મરી મસાલા અને શાકભાજીના નામ પણ નહીં આવડતા હોય તો ઘરમાં તે ક્યાંથી આવશે. શબ્દના અસ્તિત્વ અને જાણકારી ઘરને, સભ્યતાને અને પરિવારમાં પ્રેમ જગાડતી હોય છે. આપણી લડવાની, ઝઘડવાની, રિસામણા અને કોઈને રીઝવવાની ભાષા ગુજરાતી હોવી જોઈએ. આપણે પણ ગોરાઓ માટે સહજ એવા 'શીટ', 'બીચ', 'બ્લડી', 'ફ -' ડફર જેવા શબ્દો ઘરમાં બોલીશું તો ઘરનું અનુશાસન ઘાતક બનશે.

તો બીજી તરફ એ પણ ધ્યાન રાખીએ કે ગુજરાતી ભાષાને જીવંત નથી રાખવાની પણ સંસ્કારી અને ગુણવત્તાસભર ગુજરાતી ભાષાનો પરિવારમાં, મિત્રવર્તુળમાં,  સંબંધોમાં, વાતચીતમાં, વ્યાપાર અને વ્યવસાયમાં ઉપયોગ કરવાનો છે. આપણે શિક્ષિત અને દીક્ષિત બન્યા પણ આવા પરિવારોમાં પણ હલકા શબ્દો સાથેનું ગુજરાતી બોલાય છે. ઊંચી ડિગ્રી ધરાવનાર વાલીઓ સંતાનને ગધેડા અને ડફોળ કહી વાત વાતમાં ઉતારી પાડતા હોય છે. સામી વ્યક્તિના હૃદયમાં કારમો ઘા પહોચાડતા શબ્દ અને વાક્યો બોલાતા હોય છે. મ્હેણાં ટોણા માટે કહેવતો અને શબ્દોનો ભંડાર હોય છે. આવું ગુજરાતી જીવંત નથી રાખવાનું. ચાંપલું અને કૃત્રિમ ગુજરાતી પણ નવી પેઢીને પસંદ નથી. આપણે જે રીતે સામાન્ય શૈલીમાં બોલીએ તેવું જ સાંભળવું અને વાંચવું ગમતું હોય છે. 

ગુજરાતી ભાષાને  ટકાવવા કરતા જીવવાની છે તે રીતે જોવાની જરૂર છે. નવી પેઢી અને તેના કરતાં નર્સરી કે કે.જી.માં  અભ્યાસ કરતા બાળકો મોટા થવાની પ્રક્રિયા દરમ્યાન ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય જોડે કઈ રીતે જોડાઈ રહે તે માટેના જ પ્રયત્નો કરીએ. પ્રત્યેક  યુવા મમ્મી પપ્પાએ સંતાનોની ભાષા અને કેળવણી માટે સંતાનના દાદા - દાદી અને નાના - નાનીઓને વિનંતી કરવાની છે કે ઘડતર માટે થોડો સમય આપો અને દાદા દાદી અને નાના નાનીએ  આજના બાળકના કુતુહલને પામી તેવી વાર્તાઓ, તર્ક અને પુષ્કળ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાની તૈયારી સાથેનું હોમ વર્ક કરવાનું છે.