લોકસભાને સર્વાધિક સત્તા, કેન્દ્ર-રાજ્ય વચ્ચે સત્તાનું સંતુલન

બંધારણમાં સૌથી વિશેષ સત્તા સીધી ચૂંટણીથી ચૂંટાઈને આવતા લોકસભાગૃહને આપવામાં આવી છે. નાણાના વિધેયકોથી લઈને રાષ્ટ્રપતિને ભલામણો કરવાનો અધિકાર કેન્દ્રીય મંત્રાલયને મળ્યો છે. વળી, બંધારણમાં લોકસભા અને રાજ્યસભાની બેઠકો કેવી રીતે નક્કી કરી શકાય એની સ્પષ્ટતા પણ બંધારણમાં થઈ છે 

ઉપરાષ્ટ્રપતિ : ઉપલા ગૃહ રાજ્યસભાના સભાપતિ

આર્ટિકલ ૫૬-ક પ્રમાણે જો રાષ્ટ્રપતિએ રાજીનામું આપવું હોય તો ઉપરાષ્ટ્રપતિને સંબોધીને આપવાનું રહે છે. એ રીતે રાષ્ટ્રપતિ પછી બંધારણીય રીતે ઉપરાષ્ટ્રપતિનું સ્થાન બીજા ક્રમે ગણાય. ઉપરાષ્ટ્રપતિ રાજ્યસભાના સભાપતિ બને છે. લોકસભામાં જે જવાબદારી સ્પીકર નિભાવે છે એ જવાબદારી રાજ્યસભામાં ઉપરાષ્ટ્રપતિને નિભાવવાની હોય છે. આર્ટિકલ-૬૩થી ૬૯માં ઉપરાષ્ટ્રપતિના પદ માટે, તેમની કામગીરી માટે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ, ગવર્નર માટે રાજ્યસભામાં ચૂંટાવા લાયક યોગ્યતા ઉપરાંત ૩૫ વર્ષની વયમર્યાદા છે.

રાજ્યોને સંસદની બેઠકો ફાળવવાનું ગણિત

રાજ્યોને વસતિ પ્રમાણે લોકસભા-રાજ્યસભાની બેઠકો ફાળવવામાં આવી છે. દેશની કુલ વસતિમાંથી કેટલી વસતિ ક્યા રાજ્યમાં છે તેના આધારે બેઠકો નક્કી થાય છે. હવે લોકસભાની આગામી ચૂંટણી સંભવત: નવા સીમાંકન પ્રમાણે થશે. વસતિ ગણતરી પછી દેશમાં નવું સીમાંકન થઈ શકે છે. જો એવું થશે તો દેશની વસતિના પ્રમાણમાં લોકસભાની બેઠકો ૭૫૦ થઈ શકે એવું એક ગણિત બેસાડવામાં આવી રહ્યું છે. બંધારણમાં આર્ટિકલ-૮૧માં બધા રાજ્યોનું વસતિ પ્રમાણે સરખું પ્રતિનિધિત્વ રહે તેની જોગવાઈ છે. સાથે રાજ્યમાં પણ દરેક બેઠકમાં સરખા મતદારો રાખવાનું કહેવાયું છે. વસતિ ગણતરી પછી બેઠકોની ફેરગોઠવણી કરવી જરૂરી છે. પરંતુ દરેક વખતે એવું થતું નથી.

રાષ્ટ્રપતિ : બંધારણીય વડા

બંધારણના ઘડતર વખતે એ બાબતનું વિશેષ ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું હતું કે સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ નહીં, પરંતુ વિકેન્દ્રીકરણ કરવામાં આવશે તો જ છેક પાયાના ઘટક ગામડાંથી લઈને શહેરોમાં કલ્યાણકારી યોજનાઓનો લાભ આપી શકાશે. દિલ્હી સ્થિત સરકાર પણ એક વ્યક્તિ આધારિત ન થઈ જાય તે માટે રાષ્ટ્રના વડા અને સરકારના વડા - એમ દ્વિસ્તરીય વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી છે.  આર્ટિકલ ૫૨થી ૬૨ સુધી રાષ્ટ્રપતિ પદ માટે નાગરિકની યોગ્યતાથી લઈને ચૂંટણી, શપથગ્રહણ, કામકાજ, ક્યા સંજોગોમાં મહાભિયોગ લાવી શકાય એ તમામ બાબતોની સમજ આપવામાં આવી છે. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લોકો દ્વારા પ્રત્યક્ષ નહીં, પરંતુ પરોક્ષ હોય એવી વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી હતી. જોકે, રાષ્ટ્રપતિ બંધારણીય વડા ખરા, પણ તેમણે લોકપ્રતિનિધિઓથી બનેલી સંસદગૃહની ભલામણોના આધારે કાર્ય કરવાનું રહે છે.

રાજ્યસભા-લોકસભા : બંને સંસદગૃહો વચ્ચે સંતુલન

આર્ટિકલ-૭૯, ૮૦ મુજબ સંઘ માટે એક સંસદ રહેશે. એ રીતે રાજ્યસભા-લોકસભા એક જ સંસદના બે જુદા જુદા ગૃહો છે. કેન્દ્ર સરકાર નીચલા ગૃહ- લોકસભા અને ઉપલા ગૃહ- રાજ્યસભાની સહમતીથી નવો કાયદો બનાવી શકે છે ને જૂનો કાયદો રદ્ કરી શકે છે. બંધારણમાં સુધારા કરવા માટે બંને ગૃહોમાંથી પ્રસ્તાવ પાસ થાય તે અનિવાર્ય છે. તેના કારણે દેશમાં હંમેશા સત્તાનું સંતુલન રહે છે. લોકસભાના સભ્યો સીધી ચૂંટણીથી ચૂંટાઈને આવે છે. જ્યારે રાજ્યસભાની ચૂંટણી અપ્રત્યક્ષ છે. ચૂંટાયેલા સભ્યો ચૂંટીને રાજ્યસભાના સાંસદોને મોકલે છે. તેના કારણે રાજ્યોમાં જે પાર્ટીની સરકાર હોય તેને રાજ્યસભામાં પ્રતિનિધિત્વ મળે છે. લોકસભામાં કોઈ પાર્ટીએ જે તે રાજ્ય સહિત દેશભરમાં વિજય મેળવ્યો હોય એટલા માત્રથી રાજ્યસભામાં તેમને બહુમતી મળી જતી નથી. તેમ રાજ્યસભાનું ક્યારેય વિસર્જન થતું નથી એટલે એક રાજકીય સંતુલન જોવા મળે છે.

- મતદાનનો અધિકાર મૌલિક અધિકારની શ્રેણીમાં આવતો નથી

- લોકસભાના સાંસદ બનવા માટે ૨૫ વર્ષની વય હોવી જરૂરી છે

કેન્દ્ર અને રાજ્યની આવકનો સ્રોત

અનુચ્છેદ-૨૬૮માં સંઘ યાને કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારની આવકની વહેંચણી સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. સ્ટેમ્પ ડયૂટી, દવાઓ, પ્રસાધન સામગ્રી વગેરે પર કેન્દ્ર કર નાખી શકે. તેની વસૂલાત રાજ્ય સરકાર કરશે. જરૂર જણાય ત્યારે સાધન-સામગ્રી પર કેન્દ્ર ઉપરાંત રાજ્ય પર કર નાખી શકે અને વસૂલી શકે. કોઈ નાણાકીય વર્ષમાં રાજ્યએ ડયૂટી લગાડી હોય તો એમાં રાજ્યનો અધિકાર રહેશે. માલના વેચાણ અને ખરીદી ઉપર કે પછી રવાનગી ઉપર કેન્દ્ર કર વસૂલશે. એમાં જે રાજ્યના હિસ્સાનો કર હશે એ રાજ્યોને નાણાકીય વર્ષ પૂરું થાય તે પહેલાં આપી દેવાનો રહેશે. કરની હિસ્સેદારી માટે નાણાપંચની ભલામણોને ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે. હવે જીએસટી જેવી સેન્ટ્રલ કર સિસ્ટમ લાગુ પડી છે એટલે રાજ્ય-કેન્દ્ર વચ્ચે વહેચણી ઘણી સરળ બની છે. તેમ છતાં ઘણાં રાજ્યો પોતાનો જીએસટીનો હિસ્સો સમયસર ન મળતો હોવાની ફરિયાદ કરે છે. આવી સ્થિતિમાં બંધારણની આ આવકના સ્રોતની અને કર વહેંચણીની સ્પષ્ટતા વધુ પ્રસ્તૃત બની રહે છે.

લોકસભાના કુલ સભ્યોમાંથી 15 ટકા મંત્રી બની શકે

કેન્દ્રીય મંત્રાલયમાં કેટલા મંત્રી બનાવી શકાય એની સ્પષ્ટતા આર્ટિકલ ૭૫-૧-કમાં થઈ છે. લોકસભાની કુલ સંખ્યા હોય એનાથી વધુમાં વધુ ૧૫ ટકા સભ્યો મંત્રી બની શકે. લોકસભામાં અત્યારે ૫૪૩ સાંસદો છે, તો મંત્રાલયમાં ૮૧ સભ્યોને સમાવી શકાય. મંત્રી રાજ્યસભાના સાંસદને પણ બનાવી શકાય, પરંતુ એની મર્યાદા લોકસભાના સંખ્યાબળના આધારે નક્કી થઈ છે.

વડાપ્રધાન : કેન્દ્ર સરકારના વડા

વડાપ્રધાનને યોગ્ય રીતે જ પ્રધાનમંત્રી કહેવાય છે. બહુમતી સાંસદોમાંથી ચૂંટાયેલા સંસદના નેતા. જેમની પાસે બીજા બધા મંત્રીઓની સરખામણીએ સર્વાધિક સત્તા છે એટલે એ મંત્રીઓમાં પ્રધાન છે. રાષ્ટ્રપતિને ભલામણ કરવાનું કામ વડાપ્રધાનનું છે. વિદેશનીતિથી લઈને આર્થિક નિર્ણયો વડાપ્રધાન કરે છે. વડાપ્રધાન અન્ય દેશોનો પ્રવાસ કરે ત્યારે સ્ટેટ હેડ યાને દેશની સરકારના વડા તરીકે સન્માન મેળવે છે. આર્ટિકલ ૭૫, ૭૬, ૭૮ અને ૩૬૬માં વડાપ્રધાનની સત્તાનો નિર્દેશ મળે છે, પરંતુ બંધારણમાં ઘણી જગ્યાએ મંત્રાલય, મંત્રીમંડળ કે કેન્દ્રના મંત્રીઓના સંદર્ભમાં જે ઉલ્લેખો અને અધિકારો છે એ વડાપ્રધાનને મળે છે. કારણ કે મંત્રીમંડળનું નેતૃત્વ પ્રધાનમંત્રી કરે છે. બહુમતી સાંસદોના સમર્થનથી બનેલા વડાપ્રધાન પાસે બહુમતીથી સંસદમાં થઈ શકે એ બધા જ કાર્યો કરવાની સત્તા છે.

કેન્દ્ર સરકારનું તમામ કાર્ય રાષ્ટ્રપતિના નામે થયું ગણાય

સામાન્ય વાતચીતમાં, સમીક્ષામાં કે મીડિયા અહેવાલોમાં કેન્દ્ર સરકાર જે તે વડાપ્રધાનના નામે ઓળખાતી હોય છે. જેમ કે નેહરું સરકાર, ઈન્દિરા સરકાર, વાજપેયી સરકાર કે મોદી સરકાર. પરંતુ બંધારણ મુજબ દેશની સરકાર રાષ્ટ્રપતિની સરકાર ગણાય છે. રાષ્ટ્રપતિ સંસદગૃહોને સંબોધન કરે ત્યારે એટલે જ 'માય ગવર્નમેન્ટ' કે 'મેરી સરકાર' જેવા શબ્દો પ્રયોજે છે. વડાપ્રધાનને શપથ રાષ્ટપતિ લેવડાવે છે. સરકારી હુકમોમાં રાષ્ટ્રપતિના હસ્તાક્ષર જરૂરી છે. રાજ્યપાલોની નિમણૂક રાષ્ટ્રપતિ કરે છે. એટર્ની જનરલની પસંદગી પણ રાષ્ટ્રપતિ કરે છે. કોઈ રાજ્યમાં કાયદો-વ્યવસ્થાની સ્થિતિ કથળી હોય તો રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરવાની સત્તા રાષ્ટ્રપતિ પાસે છે, પણ બંધારણમાં સંતુલન એ રીતે જાળવવામાં આવ્યું છે કે રાષ્ટ્રપતિએ આ બધા જ કાર્યો વડાપ્રધાન અને મંત્રીમંડળની સલાહથી કરવાના હોય છે.

દેશની તમામ ચૂંટણીઓની જવાબદારી ચૂંટણીપંચના શિરે

ચૂંટણીપંચને રાજકીય પ્રભાવથી મુક્ત રાખવા માટે બંધારણમાં જોગવાઈ થઈ છે, છતાં ચૂંટણીપંચની નિષ્પક્ષતા સામે સવાલો ઉઠતા રહે છે. આર્ટિકલ ૩૨૪માં ચૂંટણીપંચની ભૂમિકા સ્પષ્ટ થઈ છે. બંધારણના આમુખમાં દેશની રચના અને નાગરિકોના અધિકારો માટે જે હેતુ નક્કી કરાયો છે એનું સીધું પ્રતિબિંબ ચૂંટણીના અધિકારો પર પણ પડે છે. એ રીતે ચૂંટણીના અધિકાર વગર, નિષ્પક્ષ ચૂંટણી વગર લોકશાહીની વિભાવના અધૂરી છે. તે રીતે જોઈએ તો ચૂંટણીપંચની ભૂમિકા ચાવીરૂપ છે. મતદારોને મતદાન માટે પ્રેરિત કરવાથી લઈને સમયે સમયે મતદાર યાદી બનાવવી, સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીથી રાજ્યમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી કરાવવાની જવાબદારી રાજ્ય ચૂંટણી પંચની રહે છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશ્નર હેઠળ રાજ્યોના ચૂંટણીપંચો મળીને કેન્દ્રની લોકસભાની ચૂંટણી કરાવે છે.

રાષ્ટ્રપતિ કટોકટી જાહેર કરે તો મૌલિક અધિકારો નિયંત્રિત થઈ શકે

અનુચ્છેદ-૩૫૨માં દેશમાં કટોકટીની સ્થિતિ લાગુ કરી શકાય એવી જોગવાઈ છે. રાષ્ટ્રપતિને ખાતરી થાય કે દેશમાં અરાજકતા પ્રવર્તે છે, યુદ્ધની સ્થિતિ આવી પડી છે, બાહ્ય આક્રમક થયું છે અથવા તો રાજ્યક્ષેત્રનો કોઈ હિસ્સો સલામત નથી ને દેશવાસીઓ ભયમાં મૂકાયા છે તો કટોકટી લાગુ પાડી શકાય છે. કટોકટી વખતે નાગરિકોના ઘણાં મૌલિક અને બંધારણીય અધિકારો નિયંત્રિત થાય છે. રાષ્ટ્રીય સ્તરની કટોકટી હોય ત્યારે રાજ્યોની સત્તા પણ નિયંત્રિત થાય છે. કટોકટી છ મહિના સુધી લાગુ પાડી શકાય. એ પછી મુદ્દત વધારવી હોય તો સંસદના ગૃહોના સમર્થનની જરૂર પડે છે.

ચૂંટણી અધિકારીઓની નિમણૂક રાષ્ટ્રપતિના હાથમાં

નિષ્પક્ષ, ન્યાયી અને મુક્ત ચૂંટણીઓ કરાવવા માટે ચૂંટણીપંચને રાજકીય દખલથી દૂર રાખવામાં આવ્યું છે. તેના પરિણામે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશ્નર સહિત ચૂંટણી અધિકારીઓની નિમણૂક રાષ્ટ્રપતિ કરે છે. સામાન્ય રીતે વડાપ્રધાન, વિપક્ષના નેતા અને મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિની સમિતિની સલાહના આધારે રાષ્ટ્રપતિ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશ્નરની પસંદગી કરે છે. એ અધિકારી ઈન્ડિયન સિવિલ સર્વિસમાંથી પસંદ થતા આવે છે. આર્ટિકલ-૩૨૪-૨માં દર્શાવ્યું છે એમ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશ્નર અને એ સિવાયના બે ચૂંટણી કમિશ્નરોે દેશની અન્ય ચૂંટણીઓથી સાથે સાથે રાષ્ટ્રપતિ અને ઉપરાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી પણ કરાવે છે. તેમને જરૂરી ફંડ આપવા કેન્દ્ર સરકાર બંધાયેલી છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશ્નરનું સ્થાન મુખ્ય ન્યાયધીશ સમકક્ષ છે અને સુપ્રીમ કોર્ટની જેમ જ ચૂંટણીપંચ સરકારી નિયંત્રણથી મુક્ત સ્વાયત સંસ્થા છે. રાજ્યના ચૂંટણી કમિશ્નરની નિમણૂક રાજ્યપાલ કરે છે.

બધા નાગરિકોને 18 વર્ષે મતાધિકાર

આર્ટિકલ-૩૨૬માં લખાયું છે કે ભારતમાં મતાધિકારની વય ૧૮ વર્ષ છે. બંધારણમાં મતાધિકારનો જે રીતે ઉલ્લેખ છે એ સૌથી ચર્ચાસ્પદ મુદ્દો બની રહ્યો છે. બંધારણના મૂળભૂત અધિકારોમાં મતદાનના અધિકારનો સમાવેશ કરાયો નથી એટલે એ મૌલિક અધિકારની શ્રેણીમાં નહીં, પરંતુ બંધારણીય અધિકારની શ્રેણીમાં આવે છે. મગજની અસ્થિરતાના કારણે, ગુનાના કે ભ્રષ્ટ અથવા ગેરકાયદે આચરણના કારણે ગેરલાયક ઠેરવવામાં આવી ન હોય એવા તમામ ૧૮ વર્ષથી ઉપરના નાગરિકો મતદાન કરી શકે છે.

રાજ્યનાં વ્યવસ્થા તંત્રમાં કેન્દ્રનું પ્રતિબિંબ

સંઘ એટલે કે કેન્દ્ર સરકારના સંચાલનની જે વ્યવસ્થા છે, લગભગ એવી જ વ્યવસ્થા રાજ્યો માટે નક્કી થઈ છે. બંધારણના છઠ્ઠા ભાગમાં આર્ટિકલ ૧૫૨થી ૨૧૩ સુધી જુદી જુદી બાબતોની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. કેન્દ્રમાં એક સંસદ છે એમ રાજ્યમાં વિધાનસભા ગૃહો છે. કેન્દ્રમાં રાજ્યસભા-લોકસભા એમ બે ગૃહો છે, તેમ મહારાષ્ટ્ર જેવા ઘણાં રાજ્યોમાં વિધાન પરિષદ અને વિધાનસભા એમ બબ્બે ગૃહો હોય છે. ગુજરાત જેવા અનેક રાજ્યોમાં સીધી ચૂંટણીથી ચૂંટાયેલા ધારાસભ્યોનું એક વિધાનસભા ગૃહ વહીવટી અને કાયદો-વ્યવસ્થાની સ્થિતિ નિયમન કરે છે. જેમ કેન્દ્રમાં મંત્રીમંડળનું નેતૃત્વ પ્રધાનમંત્રી સંભાળે છે. તેમ રાજ્યમાં મંત્રીમંડળનું નેતૃત્વ મુખ્યમંત્રી પાસે રહે છે. રાષ્ટ્રના બંધારણીય વડા રાષ્ટ્રપતિ છે, તેમ રાજ્યના વડા રાજ્યપાલ છે. પરંતુ રાજ્યપાલે મુખ્યમંત્રી સહિત મંત્રાલયની ભલામણોને માન્યતા આપવાની જોગવાઈ છે.

રાજ્યો વચ્ચે પાણીની વહેંચણીમાં સંસદનો નિર્ણય આખરી

બંધારણ સમિતિને એ બાબતનો પૂરેપૂરો અંદાજ હશે કે આઝાદી વખતે નાગરિકોમાં કે રાજ્યો વચ્ચે જે એકતા છે એ હંમેશા નહીં હોય. મોટા રાજ્યોમાંથી બે રાજ્યો બને કે એવા કોઈ પણ કિસ્સામાં જુદા જુદા વહેચણીના મુદ્દા આવી શકે છે. ભારત જેવા ખેતીપ્રધાન દેશમાં પાણીની વહેચણીનો મુદ્દો સૌથી ગંભીર બની શકે છે. એને ધ્યાનમાં રાખીને આર્ટિકલ ૨૬૨માં એની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. આંતર રાજ્ય નદી કે નદી-ખીણના કે એના પાણીના ઉપયોગની, વહેચણીની કે નિયંત્રણની તકરાર ઉભી થાય તો દેશની સંસદ કાયદો બનાવીને એનું નિરાકરણ લાવી શકે છે. ન્યાયાલય એમાં હુકમ આપી શકશે નહીં. અનુચ્છેદ-૨૬૩ પ્રમાણે રાજ્યોના ઝઘડામાં રાષ્ટ્રપતિ હસ્તક્ષેપ કરીને ભલામણ કરી શકે. અથવા પંચ બનાવીને નિરાકરણ લાવી શકે.

લોકસભા કર માળખામાં ફેરફાર કરી શકે

લોકસભા સીધું જ લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે એટલે બંધારણમાં લોકસભાને અમુક કાર્યવાહીમાં વિશેષ છૂટછાટ અને અધિકારો આપવામાં આવ્યા છે. એમાંનો એક અધિકાર છે નાણા અને કરવેરાને લગતો. અનુચ્છેદ ૧૦૯-૧૧૦ પ્રમાણે નાણા વિધેયકો રાજ્યસભામાં રજૂ કરી શકાશે નહીં. એનો અધિકાર લોકસભાને જ અપાયો છે. લોકસભામાં પસાર થયા પછી રાજ્યસભામાં ભલામણો માટે મોકલવાનું હોય છે. જો રાજ્યસભા ભલામણો મોકલે તે લોકસભા માન્ય રાખે તો એ બિલ પાસ થયું ગણાય. જો લોકસભા રાજ્યસભાની ભલામણો માન્ય ન રાખે તો પણ બિલ પસાર થયેલું ગણાશે. તે રીતે બંધારણમાં લોકસભાને કર માળખામાં ફેરફાર કરવાની, નાણાની ફાળવણીની, કર નાબુદ કરવાની અને તેને નિયંત્રિત કરવાની સત્તા આપવામાં આવી છે. સત્તામાં હોય એ પાર્ટી કે ગઠબંધનને યોજનાઓના નાણા માટે ઉપલા ગૃહ સાથે ઘર્ષણ ન થાય તે માટે આ વ્યવસ્થા થઈ છે.

કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની સત્તા રાષ્ટ્રપતિના હાથમાં

કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશો ને સંઘ રાજ્યક્ષેત્રો કહેવાયા છે. આ પ્રદેશો કેન્દ્ર શાસિત ગણાય છે એટલે એનું સંચાલન કેન્દ્ર સરકાર કરે છે એવી વ્યાપક માન્યતા છે. ટેકનિકલી એ સાચું છે. કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળની ભલામણોના આધારે જ કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશોનું નિયમન થાય છે. પરંતુ બંધારણે આર્ટિકલ-૨૩૯માં એની સત્તાનો અધિકાર રાષ્ટ્રપતિને આપ્યો છે. રાષ્ટ્રપતિ વહીવટકર્તાની નિમણૂકો કરીને આ પ્રદેશોનું સંચાલન કરે છે. કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશોમાં વહીવટકર્તાના હાથમાં નિર્ણયની સત્તા રહે છે. ચૂંટાયેલા જનપ્રતિનિધિ તરીકે સાંસદ તેમના ક્ષેત્રમાં વિકાસલક્ષી કાર્યો કરી શકે છે. સંસદગૃહો કાયદાની જોગવાઈ કરીને એમાં ફેરફાર કરી શકે છે અને એ પ્રદેશોને રાજ્ય કે ઉપ-રાજ્યનો દરજ્જો આપી શકે. જો કોઈ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશને પૂર્ણ રાજ્ય જાહેર કરાયું ન હોય એવા કિસ્સામાં ઉપ-રાજ્યપાલ એના બંધારણીય વડા રહે છે. 

સાંસદ બનવા માટે વયમર્યાદા

ભારતના નાગરિકને ચૂંટણી લડવાનો અધિકાર મળે છે. ચૂંટણી લડવા ઈચ્છતા નાગરિકનું નામ મતદાર યાદીમાં હોવું અનિવાર્ય છે. જો મતદાર યાદીમાં નામ ન હોય તો ચૂંટણી લડવા ગેરલાયક ઠરે છે. આ પ્રમાણે કોઈ રીતે ગેરલાયક ઠેરવેલી વ્યકિતના અપવાદને બાદ કરતાં રાજ્યસભાના સાંસદ બનવા માટે ૩૦ વર્ષની ઉંમર હોવી જરૂરી છે. લોકસભાના સાંસદ બનવા માટે ૨૫ વર્ષ પૂરા કર્યા હોવા જોઈએ. ચૂંટણીપંચે નક્કી કરેલા માપદંડો પૂરા થવા પણ જરૂરી છે. જોકે, છેલ્લાં ઘણાં સમયથી શૈક્ષણિક યોગ્યતાનો સુધારો કરવાની માગણી ઉઠતી રહે છે. વળી, ૨૫ને બદલે લોકસભાની ચૂંટણી લડવા માટે વયમર્યાદા ૨૧ કરવાની રજૂઆત થાય છે.

રેલવે અને રાષ્ટ્રીય માર્ગો માટે કેન્દ્રને સત્તા

અનુચ્છેદ-૨૫૭ની જોગવાઈ પ્રમાણે રાજ્યના કોઈ રાજમાર્ગ અને જળમાર્ગને કેન્દ્ર સરકાર ધારે ત્યારે રાષ્ટ્રીય રાજમાર્ગ અને રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ જાહેર કરી શકે. જરૂરી લાગે ત્યારે કેન્દ્ર સરકાર રાજ્યને આ અંગે આદેશ જાહેર કરી શકે. રેલવેના વિકાસ માટે કે રક્ષણ માટે રાજ્યને કેન્દ્ર સરકાર આદેશ આપી શકે છે. રાષ્ટ્રીય સ્મારકો, રાષ્ટ્રીય મહત્ત્વ ધરાવતી ઈમારતો, લશ્કરી મહત્ત્વ ધરાવતા સ્થળો બાબતે પણ કેન્દ્રની સત્તા બંધારણે સ્વીકારી છે.

ચૂંટાયેલા સભ્યો માટે પાંચ વર્ષનો સમયગાળો

ભારતમાં અનેક ચઢાવ-ઉતાર છતાં લોકશાહીનો પાયો મજબૂત રહ્યો એનું એક કારણ છે ચૂંટાયેલા સભ્યોની નક્કી કરેલી સમયમર્યાદા. સરપંચથી લઈને રાષ્ટ્રપતિ સુધી તમામ ચૂંટાયેલા સભ્યો માટે બંધારણમાં પાંચ વર્ષની સમયમર્યાદા નક્કી થઈ છે. આર્ટિકલ ૫૬-૧માં રાષ્ટ્રપતિ માટે પાંચ વર્ષની મુદ્દત નક્કી થઈ છે. એ પછી ઉપરાષ્ટ્રપતિની ભૂમિકાની સ્પષ્ટતા વખતે અને સાંસદ કે ગ્રામ્ય પંચાયત તમામ સભ્યોની ભૂમિકા વખતે બંધારણમાં પાંચ વર્ષની મુદ્દત નક્કી થઈ છે. રાજીનામું આપવાથી કે સરકારના વિસર્જનથી આ કાર્યકાળ ઘટી શકે. કટોકટીની સ્થિતિ સિવાય કોઈપણ સંજોગોમાં વધી શકતો નથી. એના કારણે નિયત સમયે ચૂંટણી કરાવવાની અનિવાર્ય થઈ પડે છે. લોકસભા ગૃહની પહેલી બેઠકથી મુદ્દત શરૂ થાય છે અને પાંચ વર્ષ થતાં વિસર્જન થાય છે. કટોકટી કે યુદ્ધની સ્થિતિમાં સંસદ બહુમતીથી લોકસભાનો કાર્યકાળ એક વર્ષ લંબાવી શકે, પણ એ અપવાદ હોય તો અને તો જ.