Explainer: દેશમાં ચૂંટણીઓ વખતે કોને ડ્યૂટી સોંપાય છે, ના કરે તો કાયદા પ્રમાણે શું સજા મળે છે?

Lok Sabha Elections 2024: લોકસભા ચૂંટણીની તૈયારીઓ જોરશોરથી ચાલી રહી છે. આ વખતે સાત તબક્કામાં ચૂંટણી યોજાશે, મતદાન પ્રક્રિયા 19મી એપ્રિલથી પહેલી જૂન સુધી ચાલશે. ચોથી જૂને મતગણતરી થશે. ચૂંટણી પંચને ચૂંટણી કરાવવા માટે મોટી સંખ્યામાં કર્મચારીઓની જરૂર પડે છે અને આ કર્મચારીઓને વિવિધ સરકારી વિભાગો, સરકારી શાળાના શિક્ષકો, રાષ્ટ્રીયકૃત બેંકો અને એલઆઈસી સહિત જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો સહિત વિવિધ સાહસોમાંથી લેવામાં આવે છે. મતદાન પક્ષોમાં પ્રિસાઇડિંગ ઓફિસર અને પોલિંગ ઓફિસર, સેક્ટર અને ઝોનલ અધિકારી, માઈક્રો ઓબ્ઝર્વર્સ, આસિસ્ટન્ટ એક્સપેન્ડીચર ઓબ્ઝર્વર, ડ્રાઇવરો, કંડક્ટર અને ચૂંટણીમાં ઉપયોગમાં લેવાતા વાહનોના ક્લીનર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ચૂંટણી ડ્યૂટી માટે નિયુક્ત કરાયેલા લોકો ગેરહાજર રહી શકતા નથી

સુરક્ષા અને કાયદાકીય વ્યવસ્થા સાથે સંકળાયેલા પોલીસકર્મીઓ, સેક્ટર અને ઝોનલ અધિકારીઓ, રિટર્નિંગ અધિકારી, આસિસ્ટન્ટ રિટર્નિંગ અધિકારી, જિલ્લા ચૂંટણી અધિકારીઓ અને તેમનો સ્ટાફ, દેશના તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં પોતપોતાના જિલ્લાઓમાં ચૂંટણીમાં મદદ કરે છે. ચૂંટણી ડ્યૂટી માટે નિયુક્ત કરાયેલા લોકો ગેરહાજર રહી શકતા નથી. જો તે ગેરહાજર રહે છે તો ચૂંટણી પંચ દ્વારા સજા આપવામાં આવે છે.

ચૂંટણીઓ વખતે કોને ડ્યૂટી સોંપાય છે?

કેન્દ્ર કે રાજ્યના કાયમી કર્મચારી હોય તેવા કર્મચારીઓને જ ચૂંટણીની કામગીરી માટે તહેનાત કરી શકાશે. આ પછી પણ જો જરૂર જણાય તો નિવૃત્તિ પછી ડેપ્યુટેશન પર આવેલા કર્મચારીઓ પર પણ ડ્યુટી સોંપાય છે. ચૂંટણીના કામમાં કોન્ટ્રાક્ટ કે દૈનિક વેતનનું કામ આપી શકાય નહીં. જો પતિ-પત્ની બંને સરકારી કર્મચારી હોય તો તેમને ચૂંટણી ડ્યૂટીમાંથી એકને રજા મળી શકે છે. આ દંપતી બાળકો અથવા તેમના વૃદ્ધ માતા-પિતાની સંભાળ રાખવાના કારણે ડ્યૂટીમાંથી મુક્ત રહેવા માટે અરજી કરી શકે છે.

છ મહિના સુધીની સજા થઈ શકે છે

દરેક ચૂંટણીમાં પ્રિસાઈડિંગ અધિકારી, પોલિંગ અધિકારી પહેલા, પોલિંગ ઓફિસર બીજા અને પોલિંગ ઓફિસર ત્રીજાની મહત્ત્વની ભૂમિકા હોય છે. જો કોઈ અધિકારી કે કર્મચારી ઈરાદાપૂર્વક પોતાને ચૂંટણી ડ્યૂટીમાંથી દૂર રહે છે તો તે નોન-કોગ્નિઝેબલ કેસની શ્રેણીમાં આવે છે. વિભાગીય કાર્યવાહી ઉપરાંત આવા અધિકારી-કર્મચારી સામે જનપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ 1951ની કલમ 128 હેઠળ કાયદેસરની કાર્યવાહી પણ થઈ શકે છે. આ અંતર્ગત દોષી સાબિત થવા પર છ મહિનાની જેલની જોગવાઈ છે.

કોને છૂટ મળી શકે છે?

સરકારી કર્મચારીની ચૂંટણી ડ્યૂટી રદ થવાના માત્ર ચાર કારણો છે. આ માટે સંબંધિત કર્મચારીએ તેના ઉચ્ચ અધિકારીઓ સમક્ષ માન્ય પુરાવા રજૂ કરવાના રહેશે. ચૂંટણી ડ્યૂટીમાંથી મુક્તિ માટેના આદેશો જિલ્લા ચૂંટણી અધિકારી (DEO) દ્વારા જ પસાર કરી શકાય છે. મોટાભાગના જિલ્લાઓમાં, લોકોના પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ 1950ની કલમ 13એએ મુજબ જિલ્લા કલેક્ટરને ડીઈઓ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. અધિનિયમ મુજબ, તે મુખ્ય ચૂંટણી અધિકારીને રિપોર્ટ કરશે જે નિયુક્ત ડીઈઓની દેખરેખ, નિર્દેશન અને નિયંત્રણ કરશે. જે બદલામાં જિલ્લાની ચૂંટણીની કામગીરીની દેખરેખ રાખે છે.

બે અલગ અલગ સ્થળો પર ડ્યૂટી

જો કોઈ કર્મચારીને બે અલગ-અલગ સ્થળોએ ડ્યૂટી સોંપવામાં આવી હોય, તો તે એક સ્થળે ફરજ રદ કરવાની વિનંતી કરી શકે છે કારણ કે તેના માટે બંને સ્થળો પર હાજરી રહેવું અશક્ય છે.

રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાણ

બીજો માપદંડ રાજકીય જોડાણ છે. જો કોઈ કર્મચારી કોઈ ચોક્કસ રાજકીય પક્ષ સાથે સંકળાયેલો હોય, તો તે વ્યક્તિ તેના રાજકીય જોડાણને ટાંકીને મુક્તિ માંગી શકે છે. તે વ્યક્તિએ સંબંધિત વરિષ્ઠ અધિકારીઓને રાજકીય પક્ષ સાથેના તેના જોડાણનો પુરાવો સબમિટ કરવો પડશે અને તેને આગળની કાર્યવાહી માટે ડીઈઓને મોકલવામાં આવશે.

વિદેશ પ્રવાસ માટે અગાઉથી બુકિંગ

જો તમે પહેલેથી જ વિદેશ પ્રવાસનું આયોજન કર્યું હોય જે લોકસભાની ચૂંટણીની તારીખ સાથે મેળ ખાતું હોય, તો તમે ચૂંટણી ડ્યૂટી રદ કરવા માટે કહી શકો છો. અહીં સમસ્યા એ છે કે પ્રવાસ અગાઉથી બુક કરાવવો જોઈએ. ટિકિટ અને આપવામાં આવેલ વિઝા મુસાફરીના પુરાવા તરીકે રજૂ કરવાના રહેશે.

હૃદય અથવા ગંભીર બીમારી

જે વ્યક્તિઓ હૃદય રોગ અથવા ગંભીર બીમારીથી પીડિત છે જે તેમના કાર્યને અસર કરે છે તેઓ પણ ચૂંટણી ડ્યૂટીમાંથી રજા મેળવી શકે છે. આ કિસ્સામાં પણ, સંબંધિત કર્મચારીએ તમામ જરૂરી તબીબી પ્રમાણપત્રો સબમિટ કરવાના રહેશે.