ભરઉનાળે હીટવેવની વચ્ચે મતદાન... શું ચૂંટણી પંચ પાસે સારી ઋતુમાં લોકસભા ચૂંટણી કરાવવાની કોઈ જોગવાઈ નથી?

Lok Sabha Elections 2024: ભારતમાં હાલ લોકશાહીનો તહેવાર કહી શકાય એવી લોકસભાની ચૂંટણી ચાલી રહી છે. આ વખતે, એપ્રિલમાં ઉનાળાની સિઝનની શરૂઆતથી, ભારતમાં હીટવેવની શરૂઆત થઈ છે. સાત તબક્કાની ચૂંટણીના મહત્વના તબક્કા હવે શરૂ થઈ રહ્યા છે. ચૂંટણીનો ઉત્સાહ વધવાની સાથે મોસમી ગરમી પણ વધી રહી છે. આ ચૂંટણી પ્રક્રિયા પર ભારે ગરમીની અસર સ્પષ્ટપણે જોવા મળી રહી છે. પ્રથમ બે તબક્કામાં ઓછા મતદાને પંચની સાથે પક્ષોને પણ ચિંતામાં મૂક્યા છે. એવામાં પ્રશ્ન થાય કે શું ચૂંટણી પંચ પાસે વર્ષમાં વધુ સારી સિઝનમાં ચૂંટણી કરાવવાની કોઈ જોગવાઈ છે.

એપ્રિલ 2024માં હીટવેવનો રેકોર્ડ 

છેલ્લા 15 વર્ષના રેકોર્ડ જોવામાં આવે તો એપ્રિલ 2024માં હીટવેવનું પ્રમાણ સૌથી વધુ હતું. છેલ્લા 15 વર્ષમાં એપ્રિલ 2024માં 18 દિવસની હીટવેવની બીજી સૌથી લાંબી અવધિ હતી. અગાઉ વર્ષ 2016માં હીટવેવ 21 દિવસ સુધી ચાલ્યું હતું. પૂર્વ અને ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં લઘુત્તમ તાપમાન 22.19 ડિગ્રી સેલ્સિયસ 1901 પછી સૌથી વધુ હતું. 

મે મહિનામાં કેવી પરીસ્થિતિ રહેશે?

મેં મહિનામાં ઉનાળો પ્રવેશતાની સાથે જ દક્ષિણ રાજસ્થાન, પશ્ચિમ મધ્યપ્રદેશ, મરાઠવાડા અને ગુજરાતમાં સામાન્ય કરતાં વધુ તાપમાન જોવા મળી શકે છે. બાકીના રાજસ્થાન, પૂર્વ મધ્ય પ્રદેશ, પંજાબ, હરિયાણા, ચંદીગઢ, દિલ્હી, ઉત્તર પ્રદેશ, છત્તીસગઢના કેટલાક વિસ્તારો, ઓડિશા, પશ્ચિમ બંગાળ, ઝારખંડ, બિહાર, ઉત્તર કર્ણાટક અને તેલંગાણાની સાથે તમિલનાડુ અને આંધ્ર પ્રદેશ મે મહિનામાં રાજ્યના કેટલાક વિસ્તારોમાં પણ અમુક દિવસ માટે ઊંચું તાપમાન જોવા મળે છે. 

છેલ્લી બે લોકસભા ચૂંટણી આ ગરમ દાયકામાં યોજાઈ હતી

હવામાનને ધ્યાનમાં રાખીને ભારતના ચૂંટણી પંચે પણ મતદારોને હીટવેવ અને ગરમીથી બચાવવા માટે જરૂરી પગલાં લીધા છે. એક ટાસ્ક ફોર્સની રચના કરવામાં આવી છે જેમાં આયોગની સાથે હવામાન વિભાગ, એનડીએમએ અને આરોગ્ય મંત્રાલયના લોકો સામેલ છે. છેલ્લા દસ વર્ષમાં 2014 અને 2019ની છેલ્લી બે લોકસભા ચૂંટણી આ ગરમ દાયકામાં યોજાઈ હતી. 2014માં વૈશ્વિક સરેરાશ તાપમાન એક ડિગ્રી સેલ્સિયસ પર પહોંચ્યું હતું, જ્યારે 2019માં તે વધીને 1.2 ડિગ્રી સેલ્સિયસ થયું હતું.

શું ચૂંટણી પંચ પાસે સારા હવામાનમાં ચૂંટણી યોજવાની જોગવાઈ છે?

નેશનલ ઓસેનિક એન્ડ એટમોસ્ફેરિક એડમિનિસ્ટ્રેશન (NOAA) અને NASAના ડેટા દર્શાવે છે કે વર્ષ 2023માં વૈશ્વિક તાપમાન 144 વર્ષના ઈતિહાસમાં સૌથી વધુ એટલે કે 1.4 ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહ્યું હતું. NOAA એ ચેતવણી આપી છે કે લગભગ 33 ટકા સંભાવના છે કે વર્ષ 2024 સૌથી ગરમ વર્ષ હશે અને 99 ટકા સંભાવના છે કે તે માનવ ઇતિહાસનું પાંચમું સૌથી ગરમ વર્ષ બની શકે છે. 

હવામાનશાસ્ત્રીઓએ ભારતને ગંભીર હીટવેવ વિસ્તારની શ્રેણીમાં મૂક્યું છે. જો કાર્બન ઉત્સર્જન આમ જ ચાલુ રહે તો આ પ્રદેશમાં હીટવેવની સંખ્યા છ ગણી વધી શકે છે. જેના કારણે વર્ષ 2050 સુધીમાં વિશ્વની એક અબજ વસ્તી પર ખતરો વધી શકે છે. વર્તમાન સિઝનલ ટ્રેન્ડને કારણે લોકોના મનમાં પ્રશ્ન એ છે કે શું ચૂંટણી પંચ પાસે વર્ષમાં વધુ સારી સિઝનમાં ચૂંટણી કરાવવાની કોઈ જોગવાઈ છે? બંધારણ મુજબ લોકસભાની પાંચ વર્ષની મુદત પૂરી થયા બાદ ચૂંટણી પંચ પાસે ચૂંટણી કરાવવા માટે છ મહિનાનો સમય હોય છે.

ભૂતપૂર્વ ચૂંટણી કમિશનર દ્વારા આપવામાં આવ્યા આવા ઉકેલ 

ભૂતપૂર્વ ચૂંટણી કમિશનર અશોક લવાસાએ 1951ની એક ઘટનાને ટાંકીને કહ્યું હતું કે હિમાચલ પ્રદેશના અમુક ઊંચા વિસ્તારોમાં હિમવર્ષાના કારણે સપ્ટેમ્બરમાં ચૂંટણી યોજાઈ હતી, જ્યારે દેશના બાકીના ભાગોમાં ઓક્ટોબરમાં મતદાન થયું હતું. તેમના મત મુજબ ચૂંટણીની તારીખોમાં સુધારાની શક્યતા છે, પરંતુ આ સાથે જ અન્ય ઘણા કારણો પણ અસરકારક હોવાથી તેના પર પણ વિચાર કરવો જરૂરી છે. 

લવાસાના જણાવ્યા અનુસાર, 'ચૂંટણી દરમિયાન મોટા અવરોધોથી બચવા માટે મોસમી સ્થિતિને હંમેશા ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે. ચૂંટણી પંચ દ્વારા 180 દિવસના સમયગાળામાં ચૂંટણી કરાવવાની જોગવાઈ છે, પરંતુ આનાથી સરકારની કામગીરીમાં એક દિવસનો વિલંબ ન થાય તે માટે ખૂબ જ સાવધાની રાખવી પડશે. 

બીજી સમસ્યા એ છે કે ફેબ્રુઆરી-માર્ચ પરીક્ષાઓનો સમય છે તેથી તેને પણ મોકૂફ રાખી શકાય નહીં. આથી આવી પરિસ્થિતિઓને ટાળવા માટે અત્યંત સાવધાની રાખવામાં આવે છે.

અન્ય પૂર્વ ચૂંટણી કમિશનર ઓપી રાવતે પણ આવો જ મત વ્યક્ત કર્યો અને કહ્યું કે, 'બધા પક્ષોના સંકલનથી આનો ઉકેલ લાવી શકાય છે. લોકસભાની ચૂંટણી યોજવા માટે 180 દિવસનો સમયગાળો છે. ઉદાહરણ તરીકે, પંચ પાસે આ લોકસભા ચૂંટણી માટે 17 ડિસેમ્બર 2023 થી 16 જૂન 2024 સુધીનો સમય હતો. 

કેટલાક રાજ્યોમાં નવેમ્બર-ડિસેમ્બરમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઈ હોવાથી લોકસભાની ચૂંટણી 2-3 મહિના પછી મોકૂફ રાખવામાં આવી હતી. આવી પરિસ્થિતિને ટાળવા માટે, ચૂંટણી પંચે તમામ પક્ષોની બેઠક બોલાવવી જોઈએ જ્યાં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં વિલંબ કરવા અને છ મહિનાની અંદર સંસદીય ચૂંટણીઓ યોજવા અંગે સમજૂતી કરવી જોઈએ. 

2029માં ચૂંટણીનો સમયગાળો 1 જાન્યુઆરીથી 30 જૂન સુધીનો રહેશે. ફેબ્રુઆરી-માર્ચ શ્રેષ્ઠ સમય રહેશે. અન્યથા, કાયદામાં સુધારો કરવો જોઈએ જેથી કરીને ચૂંટણી પંચ રાજ્યની ચૂંટણીઓ પછીથી કરાવી શકે.