સૂતક એટલે શું ? .

સુ તક એટલે સરળ ભાષામાં શુદ્ધિ. પંચમહાભૂત દેહમાંથી કોઈપણ વસ્તુનો પ્રવેશ અથવા નિકાસ થવા પર જેમ આપણે શરીરની શુદ્ધિ કરીએ છીએ દાખલા તરીકે જેમ કે વાળ કપાવવા ઉપર આપણે પાણીથી વાળ ધોઇએ છીએ. નાક અથવા કાનમાંથી મેલ નીકળતા આપણે પાણીથી તેને સાફ કરીએ છીએ, આંખમાંથી ચીપડા નીકળતા તથા મોઢામાંથી ઉલટી થતા આપણે આંખ અથવા મોઢાને સાફ કરીએ છીએ. મળ-મૂત્ર સંડાસ  થતા આપણે તેને પણ પાણીથી સ્વચ્છ અને શુદ્ધ કરીએ છીએ તથા બીજી પણ અન્ય ક્રિયાઓમાં પ્રવેશ અથવા નિકાસમાં શુદ્ધિ કરીએ જ છીએ.

તે જ રીતે બાળકનો જન્મ થતા તથા જીવનો દેહમાંથી ઉત્સર્ગ થતા તેની પણ શુદ્ધિ કરવી જરૂરી હોય છે અને તેને આપણે સૂતક તરીકે ઓળખીએ છીએ. સૂતકની વિશેષ વિગતો આપણને હિંદુ સનાતન ધર્મના ગરુડ પુરાણના છઠ્ઠા અધ્યાયના પાંચમા ખંડમાં જોવા મળે છે. તે જ હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં માનવામાં આવે છે. સૂતક પાળવાથી મૃત્યુ પામેલા જીવની  સદ્ગતિ થાય છે અને તે જીવ અન્ય યોનિ માં ભટકવાના ત્રાસમાંથી મુક્તિ મેળવે છે અને વૃધ્ધિ સૂતકમાં જીવને પરમ શાંતિ મળે છે. જ્યારે કે સૂતક પાળનારને જીવના ઋણમાંથી મુક્તિ મળે છે.

ભગવાને ગરુડજીને વધુ માહિતી આપતા જણાવ્યું છે કે સૂતક બ્રાહ્મણને ૧૦ દિવસનું, ક્ષત્રિય ને ૧૨ દિવસનું, વૈશ્યને  ૧૫ દિવસનું તથા શુદ્રને ૩૦ દિવસનું લાગે છે. તથા અન્યોને ૧૦ દિવસનું લાગે છે. સૂતકની ગણતરી મૃત્યુના દિવસથી જ કરવામાં આવે છે પરંતુ અગ્નિહોત્રી બ્રાહ્મણોમાં જ્યારે અગ્નિ ચાંપવામાં આવે ત્યારથી ગણવામાં આવે છે. સૂતક ૧ થી ૪ પેઢી નું, ૫ થી ૮ પેઢીનું, ૯ થી ૧૨ પેઢીનું અને ૧૩ થી ૧૬ પેઢીનું અલગ અલગ રીતે લાગે છે. સૂતકમાં જે કામ ખૂબ જ જરૂરી હોય જેના ના કરવાથી જાન-માલનું નુકસાન થાય તેમ હોય તેવા એક વિશેષ કામની વિશેષ છૂટ વિશેષ સ્થિતિઓમાં આપવામાં આવેલ છે.

સૂતક ક્યારે પણ ફોક થઈ શકતું નથી એટલે કે જો જન્મ અથવા મૃત્યુના સમાચાર સમયસર ન મળે પરંતુ સૂતકના દિવસો પસાર થઈ જાય પછી મળે તો પણ જ્યારે સમાચાર મળે તે દિવસથી ગણીને પાળીને પુરુ કરવું જ પડે છે. પરંતુ જે મનુષ્યનું  મૃત્યુ આપઘાત અથવા આત્મહત્યાથી થયેલું હોય તેને સૂતક લાગતું નથી અને તે ગણાતું પણ નથી. માત્ર એક જ માથાબોળ સ્નાનથી સૂતક છૂટી જાય છે.  સૂતક નિર્ણયોમાં ઘણી બધી વૈવિધ્યતા રહેલ છે. જે જવલ્લેજ  બનતી ઘટનાઓથી સર્જાય છે માટે બધી જ વસ્તુઓનો ઉલ્લેખ અહીં ન કરતા માત્ર જરૂરી અને સામાન્ય ઘટનાઓથી સર્જાતા સૂતકના નિયમોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. જેની નોંધ રાખવી. સુતકમાં એક દિવસ એટલે એક દિવસ અને એક રાત્રી તેમ ગણવું.

૧) ગર્ભપાત અથવા ગર્ભક્ષય થાય તો જીવના માતા-પિતાને દોઢ દિવસ નું સૂતક લાગે છે.

 ૨) ૧૦થી ૧૨ દિવસનું બાળક હોય તો માતા-પિતાને જો પુત્ર હોય તો ૩ દિવસનું પુત્રી હોય તો ૧ દિવસનું સૂતક લાગે છે.  

૩) ૧૩ દિવસથી ત્રણ વર્ષનું  બાળક હોય તો માતા-પિતાને પુત્ર હોય કે પુત્રી હોય ૩ દિવસનું સૂતક લાગે છે તથા કુટુંબીજનોને ૧ દિવસનું સુતક લાગે છે.

૪) ૩ વરસથી ઉપરનું બાળક હોય તો માતા-પિતા તથા કુટુંબીઓને પુત્ર હોય કે પુત્રી ૩ દિવસનું  સુતક લાગે છે.

૫) પરણેલી દીકરીનું પિયરમાં મૃત્યુ થાય તો માતા-પિતાને ૩ દિવસ પરંતુ સાસરે મૃત્યુ થાય તો ૧ દિવસનું સૂતક લાગે છે.

૬) ઘરની વહુ (દીકરાની પત્ની)નું મૃત્યુ પિયરમાં થાય અથવા સાસરીમાં થાય વહુના સાસુ-સસરાને ત્રણ દિવસનું સુતક લાગે છે.

૭) પરણેલી દીકરી અથવા ઘરની વહુનું પ્રસૂતિમાં મૃત્યુ થાય ભલે ગમે તે સ્થળે થાય ૩ દિવસનું સૂતક લાગે છે. પરંતુ તે જ સમયે બાળક જીવી ગયું હોય અને મા મૃત્યુ પામી હોય તો બાળકનું વૃધ્ધિ સૂતક ગણવાનું નથી ફક્ત મૃતકનું જ ગણવાનું આવે છે. (ફક્ત પ્રસવ)

૮) જમાઈ અથવા સાળો અથવા સાળીનું મૃત્યુ થાય તો ૧ દિવસનું સૂતક લાગે છે.

૯) ફોઈ, માસી, મામાનું મૃત્યુ થાય તો દોઢ દિવસ નું સૂતક લાગે છે. જ્યારે ફુવા, માસા, મામીનું મૃત્યુ થાય તો માત્ર એક માથાબોળ સ્નાનથી સૂતક છૂટે છે.

૧૦) ગાઢ મિત્ર, ગાઢ સંબંધીનું મૃત્યુ થાય તો દોઢ દિવસનું સૂતક લાગે છે.

૧૧) સાસુ, સસરા, ભાણિયો, ભાણીનું મૃત્યુ થાય તો ૩ દિવસનું સૂતક પુરુષને લાગે છે.

૧૨) માતા અથવા પિતા અથવા પત્નીનું મૃત્યુ થાય તો ૧૦ દિવસનું સુતક પુત્રને લાગે છે.

૧૩) સાસુ સસરા અથવા પતિનું મૃત્યુ થાય તો ૧૦ દિવસનું સુતક સ્ત્રીને લાગે છે.

૧૪) જન્મના સૂતક ઉપર જન્મનું બીજું સૂતક આવે તો પહેલા સૂતક સાથે બીજું પણ ઉતરી જાય છે.

૧૫) મરણના સૂતક ઉપર બીજું મરણનું સૂતક આવે તો બંને સૂતકો એક પછી એક તેમ પૂરા પાળવા પડે છે.

૧૬) જન્મના સૂતક ઉપર મરણનું સૂતક આવે તો મરણના સૂતકથી જ પૂરું કરવું.

૧૭) મરણના સૂતક ઉપર જન્મ નું સૂતક આવે તો ફક્ત મરણનું સૂતક પૂરું કરવું.

૧૮) પરણેલી દીકરી અથવા ઘરની વહુ બાળકને જન્મ આપે તો ત્રણ દિવસનું વૃધ્ધિ સૂતક લાગે છે.

૧૯) ઘણા લોકોમાં સવા મહિનાનો સૂતકનો ધારો ચાલ્યો આવે છે. પરંતુ ગરુડ પુરાણમાં કોઈપણ સૂતક સવા મહિનાનું બતાવેલ નથી પરંતુ વધુ ધર્મ ધ્યાન પુણ્યકર્મ બંધાય તે હેતુ ઘણા સવા મહિનાના નિયમને વળગી રહે છે. જેમાં ઘરના કુળદેવી અથવા કુળદેવતા દીપ ધૂપ વગરના રહી જાય છે. જેથી યાદ રાખવું જોઈએ કે ભગવાને બતાવેલ સૂતક વિધાન બીજા જીવના ઉદ્ધાર માટે છે. આપણા પૂર્વગ્રહ કે અવસર કે ઉત્સાહ માટે નથી માટે મનુષ્યએ  તેનો વિવેક જાળવવો જોઈએ.

-(સંકલન) 

હેમાબેન ક. ત્રિવેદી