શ્વાસની માફક સ્મરણ સતત કરવું .

- ખેડૂત સવારે ઊઠયો, ભગવાનનું નામ લીધું અને બળદને જોડી હળ લઈ ખેતરે ગયો. ત્યાં બપોરે ફરી ભોજન વખતે ભગવાનનું નામ લીધું. આખા દિવસમાં ત્રણ જ વાર ભગવાનને યાદ કર્યા...

દરેકના જીવનમાં અવસ્થા મુજબ કોઈ એક વસ્તુ હમેશાં 'અગ્રસ્થાને' રહેતી હોય છે. નવજાત બાળકમાં માતા, પૌંગડ (છ વર્ષથી ઉપર) અવસ્થામાં તોફાન-મસ્તી-રમતગમત, યુવાવસ્થામાં જાતીય, વિજાતિય અને દુનિયા વિષેનું રહસ્ય, દાંપત્યજીવનમાં એકબીજાનું સાન્નિધ્ય, ઢળતી ઉંમરે શરીર ટકાવવાની મથામણ... આમ આખા જીવનની આયાધાળીમાં ભગવાન ભાગ્યે જ પ્રાયોરિટી હીસ્ટમાં પ્રથમ સ્થાને આવે છે. આવું કેમ થાય છે ? કારણ કે આપણે સંસારી જીવ છીએ. ધરતી પર  જન્મ લીધા પછી શરીર ટકાવી રાખવાની જહેમતમાં ઘણો સમય પસાર થઈ જાય છે. ડાકોર, અંબાજી કે શ્રીનાથજી પગપાળા યાત્રા કરનાર ધર્મજીવી માણસ જય માતાજી, જય રણછોડ, શ્રીનાથજીનું રટણ ભલે કરતો હોય પણ જો પગમાં કાંટો વાગે તો એ રટણ અધૂરું મૂકીને કાંટો કાઢવો એ એની મજબૂરી છે. એમાં ધર્મહાનિ નથી થતી. કારણ કે કાંટો કાઢયા પછી જ તે સારી રીતે સુગમતાથી યાત્રા કરી શકશે. એમ સાંસારિક કાર્યો પાર પાડવા દરેક માણસનું પ્રથમ કર્મ છે. ધર્મભાવથી સાંસારિક કર્મો ના કરો, અથવા સંસારને બોજ સમજી છટકી જાવ તો ભગવાનને ના જ ગમે. સંસારમાં રહીને, ભગવાન તરફ દૃષ્ટિ રાખીને, પૂરા ભાવથી પોતાના ફાળે આવેલા કર્તવ્યો કરતાં કરતાં પણ ભગવાનનું ધ્યાન ધરવું એ અઘરૃં છે અને જે અઘરૃં લાગે છે એ કરવું જ ભક્તિ છે. ભક્તિમાં ઝનૂન નહિ, નજાકત જોઈએ. કોમળતા જોઈએ.

એકવાર દેવર્ષિ નારદને વિચાર આવ્યો કે હું રાત-દિવસ નારાયણ... નારાયણ... જપ્યા કરૃં છું તો મારાથીય મોટો કોઈ ભક્ત હોઈ શકે ખરો ? તે વિષ્ણુ ભગવાન પાસે ગયા. વિષ્ણુએ કહ્યું, "હા, છે ધરતી પર એક ખેડૂત છે." નારદજી ખાત્રી કરવા ધરતી પર પહોંચ્યા. નારદજીએ જોયું. તે ખેડૂત સવારે ઊઠયો. ભગવાનનું નામ લીધું. બળદને જોડી અને હળ લઈ ખેતરે ગયો. ત્યાં બપોરે ફરી ભોજન વખતે ભગવાનનું નામ લીધું. આખો દિવસ ખેતર ખેડી સાંજે પાછો ફર્યો. ફરી ભગવાનનું નામ લીધું. બસ, આખા દિવસમાં ત્રણ જ વાર ભગવાનને યાદ કર્યા... તોય એ શ્રેષ્ઠ ? ભગવાન વિષ્ણુએ નારદજીને કહ્યું, "દેવર્ષિ, મારૃં એક કામ કરો. કામ ખૂબ કાળજીપૂર્વક કરવાનું છે. તેલથી ભરેલો આ કટોરો લઈ વૈકુંઠનું એક ચક્કર લગાવીને આવો. એક બાબતનું ધ્યાન રાખજો. કટોરામાંથી એક ટીપું તેલ નીચે ઢોળાય નહિ !" નારદજી ખૂબ સાવચેતીથી વૈકુંઠનું ચક્કર લગાવી ભગવાન સામે હાજર થયા. શ્રી વિષ્ણુએ પૂછયું, "દેવર્ષિ, હવે મને કહો. આ ચક્કર લગાવતી વખતે તમે મારૃં નામ કેટલી વાર લીધું. મને કેટલી વાર યાદ કર્યો ?" નારદજી આશ્ચર્ય પામ્યા. "ભગવન્, હું તો તમે સોંપેલું કાર્ય કરી રહ્યો હતો. એ કાર્ય કરતાં કરતાં તમારૃં નામ કેવી રીતે રટી શકું ? મારૃં પૂરૃં ધ્યાન કાર્ય કરવામાં રોકાયેલું હતું." ત્યારે વિષ્ણુએ કહ્યું "દેવર્ષિ, એ ખેડૂત પણ મારા મારફતે તેના નસીબથી મળેલું કાર્ય જ કરી રહ્યો હતો. છતાં તે મને ભૂલ્યો નથી. કામની શરૂઆતમાં અને કામ કર્યા પછી પણ તે મને યાદ કરી લે છે. ભલે એની ભક્તિમાં ઝનૂન નથી પણ મારા પ્રત્યે જે નાજુક મમત છે તે મને આંદોલિત કરે છે.

શ્રીકૃષ્ણે શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતામાં (૩/૮) કહ્યું છે. "નિયતં કુરૂ કર્મ ત્વં... ચ તે ન પ્રસિધ્યેદકર્મણ:" માણસે પોતાની ઈન્દ્રિયોને વશમાં રાખી પોતાનું કર્મ તો કર્યા જ કરવું. કારણ કે કર્મ નહીં કરવાથી પોતાના જીવનનો (શરીરનો) ગુજારો પણ થઈ શકતો નથી." સાંસારિક કામોના દબાણમાં દબાઈ જતી ક્ષણોમાંથી થોડીક અમુલ્ય ક્ષણોને પ્રભુ સ્મરણ માટે હળવેથી ઊંચકી લેવી - એ પણ ભગવાનની નજીક જવાની એક રીત છે.  દિવસ દરમ્યાન મળેલા ચોવીસ કલાકમાંથી થોડીક પળો ભગવાન માટે અલગ રાખવાની (reserve) ટેવ ભક્તનું પહેલું પગથિયું છે. એના માટે સમયની કંજૂસી ના થાય.

પ્રાર્થના-સભામાં પહેલી જ વાર આવેલા એક હિસાબી વકીલે ગાંધીજીને પૂછયું. "આપ પ્રાર્થના કરવામાં જે સમય બગાડો છો એટલો સમય દેશની સમસ્યા ઉકેલવામાં લગાડો તો દેશને કેટલો લાભ મળે!" ગાંધીજી ગંભીર થઈ ગયા. "વકીલ સાહેબ, તમે ભોજન કરવામાં જેટલો સમય બગાડો છો એટલો સમય કેસ ઉકેલવામાં વાપરો તો કેટકેટલા કેસોનો નિકાલ થઈ જાય, નહિ ?" "પણ બાપુ, ભોજન નહિ કરૃં તો કેસ લડવાની શક્તિ ક્યાંથી આવશે." ત્યારે ગાંધીજીએ કહ્યું "વકીલ સાહેબ, જેમ ખાધા વગર તમે કેસ ના લડી શકો, એમ પ્રાર્થના કર્યા વગર હું દેશ-સેવા ના કરી શકું. કારણ કે પ્રાર્થના મારા આત્માનું ભોજન છે. તેના વગર મને શક્તિ ના મળે."

એની યાદ, એનું સ્મરણ, એની સ્મૃતિ, એનું સંભારણ... એ આત્માનું ભોજન બનવું જોઈએ. પ્રાર્થના કે રટણ... શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયાની માફક અનિવાર્ય હોવું જોઈએ. આપણે કામમાં એટલા ગળાડૂબ હોઈએ છીએ કે આપણે શ્વાસ લઈ રહ્યા છીએ એની જાણ સુધ્ધાં થતી નથી. એવું જ રટણ બાબતે થવું જોઈએ. કાર્યરત રહેવા છતાં ધ્યાનમાં ભગવાન હોવા જોઈએ. અધૂરી ઈચ્છાની મુઠ્ઠીમાં શ્રદ્ધાનું ફૂલ ભીંસાઈને કરમાઈ જાય તે પહેલાં તેની સુગંધ પામી લેવી જોઈએ. જળ તપી તપીને વરાળ બને, વરાળ ઘૂમરાઈને વાદળ બને, વાદળ અમૃત બનીને વરસી પડે... આપણા મનુષ્યત્વમાંથી પણ એવું કંઈક બનવું જોઈએ જે જોઈને શ્રીકૃષ્ણની કૃપા આપણા પર વરસી પડે.

- સુરેન્દ્ર શાહ