બધું છોડવા તૈયાર થાય છે પણ પોતાનો ધર્મ નહીં કારણ यतो धर्म स्ततो जयः જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં જય છે

- ।। શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ ।।-ગૌતમ પટેલ

- ધર્મનિત્ય છે અને મારો ધર્મ શત્રુના ઉચ્છેદન માટે મહાબળવાન છે. અહીં મહાભારતનું જે એક મહાનિરિક્ષણ મનાય છે 

શ્રી કૃષ્ણે પોતાનું વક્તવ્ય પૂર્ણ કર્યું. આ આખું શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ-શ્રીકૃષ્ણનું કથન અનેક રીતે સારગર્ભિત અને વિચારણીય છે એમાં સમગ્ર પરિસ્થિતિનું સવિશેષ મૂલ્યાંકન છે. દુર્યોધન અને યુધિષ્ઠિરરૂપી બે મહાવૃક્ષોના રૂપક (શાસ્ત્રીય ભાષામાં સાંગરૂપક) આપીને સમગ્ર મહાભારતનું મૂલ્યાંકન અને બન્ને પક્ષોનું તુલનાત્મક અધ્યયન ભગવાને પ્રસ્તુત કર્યું. વળી વન અને વાઘ બન્ને માટે એકબીજાનું રક્ષણ કરવું આવશ્યક છે એમાં બન્ને પક્ષની યુદ્ધ નિવારવાની સરખી જવાબદારી છે એ સ્પષ્ટ કર્યું. આથી શ્રીકૃષ્ણ કેવળ પાંડવોના પક્ષપાતી છે એ વાતનો ઉચ્છેદ થઇ જાય છે. સમત્વએ યોગ છે એના વક્તા, પુરસ્કર્તા અને આચરણકર્તા શ્રીકૃષ્ણ સ્વયં છે એ વાત અહીં અક્ષરસ: સિદ્ધ થાય છે. વન અને વાઘની વાત કરીને ભગવાને બન્ને પક્ષ માટેની ઇતિકર્તવ્યતા બન્નેએ પરસ્પરનું રક્ષણ કરવું જોઇએ એ નિર્વિવાદ સ્પષ્ટ કર્યું અને છેલ્લા શ્લોકમાં પાંડવો  શમમાં રહ્યા છે પણ યુદ્ધ કરવા પણ સમર્થ છે. આ એક જ અનુષ્ટયમાં ધૃતરાષ્ટ્રને જબરજસ્ત સંદેશ પણ આપી દીધો મિત્રો ! આનું નામ શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ એ બોલે થોડું બોલ પણ બોલવા જેવું બધું જ એમાં સમાઈ જાય એ જ શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચની વિશેષતા છે.

યુધિષ્ઠિરે સંજયને એની તટસ્થતા યાદ અપાવી સુહને કુશલ પ્રશ્ન કરવાની સૂચના આપી દુર્યોધન, દુ:શાસન વગેરેના કુકર્મ કે કુસ્વભાવની પણ યાદી આપી અંતમાં જે કહ્યું એ આ લાંબા અધ્યાયનું સાર સર્વસ્વ છે કે

धर्मस्तु नित्यो मम धर्म एव

महाबलः शत्रुनिबर्हणाय ।।

મહા-ઉદ્યોગ ૩૦.૪૭

ધર્મનિત્ય છે અને મારો ધર્મ શત્રુના ઉચ્છેદન માટે મહાબળવાન છે.

અહીં મહાભારતનું જે એક મહાનિરિક્ષણ મનાય છે તે યાદ આવે છે કે धर्मो रक्षति रक्षित:  રક્ષણ કરાયેલો ધર્મ રક્ષણ કરે છે. જો તમે ધર્મનું રક્ષણ કરશો. તમારા ધર્મનું સાંગોપાંગ પાલન કરશો તો એ તમારાથી રક્ષાયેલો ધર્મ તમારું રક્ષણ કરશે.

યુધિષ્ઠિરને ધર્મરાજ કહ્યા છે એની સાબિતી અહીં મળી જાય છે. તેઓ બધું છોડવા તૈયાર થાય છે પણ પોતાનો ધર્મ નહીં કારણ પ્ણ્ખ્ત ષ્હ્રી ગ્દણણ્ખ્ત દ્રપ્: જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં જય છે.

યુધિષ્ઠિરે છેલ્લું વિધાન દુર્યોધન માટે કહ્યું :

ददस्व वा शक्लपुरी ममैव

युद्धस्व वा भारतमुख वीरा ।

હે ભારતના મુખ્ય વીર! મારી જ શક્રપુરી એટલે ઇન્દ્રપ્રસ્થ મને આપી દે અથવા યુદ્ધ કરી લે.

અહીં યુધિષ્ઠિરના લોહીમાં રહેલું એમનું ધર્મયુક્ત ક્ષત્રિયસ્વ વાચા પામ્યું છે.

આ પછીના અધ્યાયમાં દેવ અને કર્મની મીમાંસા કર્યા પછી સંજય ધૃતરાષ્ટને સીધો સંદેશ આપે છે જેમ કૃષ્ણવત્મા એટલે અગ્નિ કક્ષા ઓરડાને બાળી નાંખે તેમ આ તમારો કર્મમય અપરાધ બધા કૌરવોને બાળી નાંખશે હે નરેન્દ્ર ! એકલા તમે જ પોતાના પ ુત્રને વશ થઇને દ્યુતકાળે કામને વશ થયા. હવે એનો પરિપાક પણ તમે જ જુઓ જે પોતાના નથી એનો સંગ્રહ કરીને અને જે પોતાના છે એનો નિગ્રહ કરીને આ વિશાળ ભૂમિને રક્ષવા તમે શક્તિમાન રહ્યા નથી. પછી પોતે થાકેલો હોઈ બાકીનું સભામાં સવારે જણાવવાનું કહી સંજયે ધૃતરાષ્ટ્રની રજા લીધી.

સંજયના વિદાય થયા પછી ધૃતરાષ્ટ્ર વિદુરને બોલાવે છે. એ આવે છે અને જે વિસ્તૃત ઉપદેશ ધૃતરાષ્ટ્રને આપે છે તેમાં સાચી અને સારી નીતિનો સમાવેશ થાય છે એ વિભાગ આજે પણ વિદૂરનીતિ તરીકે ઓળખાય છે. ધૃતરાષ્ટ્ર પોતાને ઊંઘ આવતી નથી એવું જણાવે છે ત્યારે વિદુર સ્પષ્ટ કહે છે.

अभियुक्तं बलवता दुर्बलं हीनसाधनम् ।

हृतस्वं कामिनं चोरमाविशन्ति प्रजागरां ।।

મહા-ઉદ્યોગ ૩૩-૧૩

બળવાન સાથે જે લડવા માટે જોડાય સ્વયં દુર્બલ અને ઉતરતા સાધવાળો હોય, જેનું સર્વસ્વ લુંટાઈ ગયું હોય અથવા જે ચોર હોય તેનામાં ઉજાગરા-ચારેબાજુથી પ્રવેશે એટલે આ લોકોને ઊંઘ ન આવે. શું રાજા તમે  આવા મહાન દોષથી તમે ઘેરાયેલા છો ? ક્યારેય પારકાના ધનનો લોભ કરતાં તમને સંતાપ થતો નથી.

ઉત્તરમાં ધૃતરાષ્ટ્ર વિદૂરને કહે છે કે હું નિ:શ્રેયસ-પરમ કલ્યાણકારી ધર્મ તારી પાસેથી જાણવા માંગુ છું. કારણ આ આપણા સમગ્ર રાજકુળમાં તુ એક જ પ્રાજ્ઞા-વિદ્વાન મનાયો છું.

 ૩૩માં અધ્યાયથી આરંભીને ૪૦માં અધ્યાય સુધી ધૃતરાષ્ટ્ર અને વિદુરનો વિસ્તૃત સંવાદ છે. જે વિદૂરનીતિ તરીકે જાણીતો છે. અહીં વિદુરે ધૃતરાષ્ટ્રને અનેકરીતે સત્યનીતિ. સાચું જ્ઞાાન આપવાનો પ્રયત્ન તો કર્યો છે પણ આપણે જાણીએ છીએ કે બધુ પથ્થર પર પાણી સાબિત થયું છે. બીજી બાજુ આ અધ્યાયોમાં માનવ જીવનને સાર્થક કરવાના અહીં સુખ અને પરલોકમાં મુક્તિ સુધીના ઉપાયોનું વિસ્તારથી વિવેચન છે. મહર્ષિ વ્યાસને માનવ મનના મંથનમાંથી ઉદ્ભવેલા વિચાર રત્નોને આપણી સમક્ષ રજુ કરવાની અમૂલ્ય તક સાંપડી છે. અહીં વિદૂરના વચનોમાં વ્યાસમહર્ષિનું જીવન દર્શન વ્યક્ત થયું છે. જેમાંના કેટલાક સુવર્ણ-વિધાનો આજ પણ આપણા સહુ માટે માર્ગદર્શક દીવાદાંડી જેવા છે. જેમ સંજયને નિમિત્ત બનાવીને વ્યાસ મહર્ષિએ ભગવદ્ ગીતા આપણને આપી છે. ત્યાં પણ ધૃતરાષ્ટ્ર અને સંજયનો જ સંવાદ છે. એમ અહીં ધૃતરાષ્ટ્ર અને વિદૂરનો સંવાદ છે. જેમ યુરોપમાં પ્લેટોઝ ડાયલોગ-પ્લેટોના સંવાદનું મહત્વ છે તેમ આ મહાભારતમાં આવા અનેક સંવાદો આપણને મહર્ષિ વ્યાસે આપ્યા છે. જો વિદુરનીતિના બધા જ સંવાદોની-સૂચનો કે ઉપદેશોની વિગતે ચર્ચા આરંભીએ તો મૂળ શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચથી આપણે ઘણા દૂર નીકળી જઇએ અને અનેક લેખો આપવા પડે. આવી જ દશા મહાભારતના આ પ્રજાગર પર્વમાં આવતા બીજા સનતસુજાત અને ધૃતરાષ્ટ્રના સંવાદની છે. એ સંવાદ ઉપર તો આદિ શંકરાચાર્યે સ્વયં વિસ્તૃત ભાષ્ય પણ આપ્યું છે. આપણે તો શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચને વરેલા હોવાથી અહીં મંડૂક પ્લુતિ કરીશું એટલે જેમ દેડકો કૂદકો મારીને વચ્ચેની જમીનને સ્પર્શતો નથી તેમ આપણે આગળ વધીશું.