જાને કૈસે સપનોં મેં ખો ગઈ અખિંયાં...

- લતા- આશાને જયદેવની પ્રતિભાનો અંદાજ આવી ગયો હતો.  દેવ આનંદે પણ જયદેવની પ્રતિભા પારખી લીધી હતી, પણ 'હમ દોનોં' પછી કોણ જાણે શું થયું, નવકેતને કદી જયદેવની તક આપી નહીં.

વિ શ્વવિખ્યાત સરોદવાદક ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાને નવકેતનની બે ફિલ્મો કર્યા પછી ફિલ્મોદ્યોગને તિલાંજલિ આપી અને જયદેવ એસ. ડી. બર્મન સાથે જોડાયા એ વાત આપણે કરી. ૧૯૫૦ના દાયકાના આરંભે બર્મનદાદાને હજુ હિન્દી કે ઊર્દૂ ભાષા બરાબર આવડતી નહોતી એટલે મોટા ભાગનું કામ જયદેવના ખભા પર રહેતું. જયદેવ હોંશે હોંશે બધી જવાબદારી સંભાળતા. ટેક્સી ડ્રાઇવર વખતે એમને મહિને બસો રૂપિયા પગાર મળતો.

૧૯૫૫માં નવકેતનની 'જોરુ કા ભાઈ' ફિલ્મ આવી. આ એ ફિલ્મ હતી જેમાં વિજય આનંદે પહેલીવાર અભિનેતા તરીકે પદાર્પણ કર્યું. સદભાગ્યે આ ફિલ્મથી જયદેવ પણ સ્વતંત્ર સંગીતકાર થયા. ત્રણે આનંદભાઇઓ ચેતન, દેવ અને વિજય આ ફિલ્મમાં સાથે હતા. અહીં જયદેવની પ્રતિભા પ્રગટ થવા માંડી. પંડિત રવિશંકરે બનાવેલો મનાતો રાગ માંઝ ખમાજ જયદેવે પહેલીજ ફિલ્મમાં અજમાવ્યો. (પંડિત રવિશંકરે પોતાના માનસ સંતાન સમા આ રાગમાં ફિલ્મ અનુરાધામાં એક સરસ ગીત આપેલું- 'જાને કૈસે સપનોં મેં ખો ગઇ અંખિંયાં, મૈં તો હું જાગી મોરી સોઇ ગઇ અંખિંયાં...')

જયદેવે 'જોરુ કા ભાઇ' ફિલ્મનાં બે ગીત સાહિર લુધિયાનવીનાં અને બાકીના વિશ્વામિત્ર આદિલનાં હતાં. જયદેવે આ ફિલ્મમાં રાગ માંઝ ખમાજમાં લતા મંગેશકરના કંઠે એક ગીત આપ્યું- 'સુરમયી રાત હૈં સિતારે, આજ દોનોં જહાં હમારે, સુબહ કા ઇંતજાર કૌન કરે...' આ ગીતના શબ્દોનું મહત્ત્વ જળવાઇ રહે એ માટે જયદેવે છ માત્રાના દાદરા તાલમાં આ ગીતની તર્જ તૈયાર કરી હતી.

પોતાની પહેલી ફિલ્મ હતી છતાં જયદેવ પ્રયોગ કરતાં અચકાયા નહોતા. કિશોરકુમારના કંઠમાં યોડેલિંગની વિશિષ્ટ ખૂબી છે એ જાણી ગયેલા જયદેવે યોડેલિંગ સાથે કિશોર કુમાર પાસે એક ગીત ગવડાવ્યું- 'કાલી કાલી તારોં વાલી રાત, રાત જવાં હૈ, રાત જવાં હૈં, તૂ મેરી જાં હૈં, બોલ કહાં હૈ ઊમલા...' આ ગીતે એ દિવસોમાં સી રામચંદ્રનાં ફાસ્ટ ગીતો જેવી ધમાલ મચાવી હતી.

એક તરફ કિશોર કુમાર અને લતા, બીજી બાજુ તલત મહેમૂદ અને આશા. તલતના કંઠે એક અત્યંત કર્ણપ્રિય ગઝલ જયદેવે આપી હતી- 'સુરમયી રાત ઢલતી જાતી હૈં, રુહ ગમ સે પીઘલતી જાતી હૈ, તેરી જુલ્ફોં સે પ્યાર કૌન કરે, સુબહ કા ઇંતેજાર કૌન કરે...' 

ફરી ફરી કહેવાનું મન થાય કે સાવ પહેલી ફિલ્મથી ડેબ્યુ કરી રહેલા સંગીતકાર જવલ્લેજ કરે એવા પ્રયોગ જયદેવે કરી બતાવ્યા હતા. કિશોર કુમાર પાસે યોડેલિંગ કરાવ્યું એ જ રીતે આશા ભોંસલેના કંઠે એક હૃદયસ્પર્શી ઠુમરી રજૂ કરી- 'જાદુ સે નૈના લગે, હાં પલ છીન, લગે ના ચૈન, હાં રોવત બીતે રૈન, લિયો છીન સુખ ચૈન, હમ સંગ નૈના કાહે કો લગાયે...' ભારતીય સંગીતમાં ઠુમરી એવી ઉપશાીય ગાયનશૈલી છે જેમાં બડા બડા ઉસ્તાદો મૂળ રાગમાં વર્જ્ય (પ્રતિબંધિત) હોય એવા સ્વરો ખૂબીપૂર્વક પણ લગાડીને રસિકોના કંઠે આહ્ આહ્ મેળવે અથવા એક જ ઠુમરીમાં એક કરતાં વધુ રાગોનો સમન્વય કરીને ઠુમરીને વધુ આસ્વાદ્ય બનાવે. જયદેવે આ ઠુમરીમાં પીલુ, કાફી અને પટદીપ એમ ત્રણ ત્રણ રાગોનો કલાત્મક ઉપયોગ કર્યો હતો. ૧૯૬૦ના દાયકામાં એચએમવીએ આશાએ ગાયેલાં ગીતોનું એક ખાસ આલ્બમ 'માય ફેવરિટ્સ' નામે પ્રગટ કરેલું. આશાએ આ ઠુમરી એ આલ્બમમાં ખાસ લેવડાવેલી.

વિરહિણી નાયિકા ગાતી હોય એવું એક ગીત સદા સુહાગિન ભૈરવી રાગિણી પર આધારિત જયદેવે લતાના કંઠે રજૂ કર્યું હતું- 'જોગી રે જોગી રે, તૂ સચ બતલા મુજે જોગી, બાલમ સે બાત કબ હોગી, બિરહ કે દિન કટેંગે કબ, મિલન કી રાત કબ હોગી...'

દેવ આનંદના નવકેતન બેનર તળે જયદેવની આ પહેલી ફિલ્મ. જોકે આ ફિલ્મ હિટ નીવડી એમ કહી શકાય નહીં. ઠીક ઠીક બિઝનેસ કર્યો હતો અને ફિલ્મ પાછળ થયેલો ખર્ચ વસૂલ થઇ ગયો હતો. લતા અને આશાને આ ફિલ્મથી જ જયદેવની પ્રતિભાનો અંદાજ આવી ગયો હતો. એમ તો દેવ આનંદે પણ જયદેવની પ્રતિભા પારખી લીધી હતી. જોકે 'હમ દોનોં' પછી કોણ જાણે શું થયું, નવકેતને કદી જયદેવની તક આપી નહીં. એની પાછળનું રહસ્ય જયદેવે કદી મિડીયાને જણાવ્યું નહીં. એમણે કદી સામે ચાલીને નવકેતન પાસે કોઇ માગણી કરી નહીં. બહુ સ્વમાની માણસ હતા જયદેવ. એ પોતાની રીતે આગળ વધતા રહ્યા. 

અહીં એક સ્પષ્ટતા. જયદેવની તમામ ફિલ્મોનાં તમામ ગીતોનો આસ્વાદ અહીં આપણે કરવાના નથી. જયદેવનાં વિશિષ્ટ કહી શકાય એવાં સ્વરાંકનોની વાત જ કરવાના છીએ. એટલે તમને ગમતાં કોઇ ગીત રહી જાય એમ પણ બને. ચલાવી લેજો હં કે...