ફિલ્મ ગીતોના રાગાનુસાર વર્ગીકરણની અન્ય ખૂબીઓ

- ઠુમક શબ્દ પરથી ઠુમરી આવી. છેલ્લાં ચારસો -પાંચસો વરસોમાં લોકપ્રિય થયેલી ઠુમરી આધારિત ગીતોનું સંકલન પણ આ રાગાનુસાર વર્ગીકરણના ગ્રંથોમાં તૈયાર મળે

- અજિત પોપટ

પા ર્શ્વગાયિકા કવિતા કૃષ્ણમૂતએ યુગસર્જક ગાયક ઉસ્તાદ અમીર ખાનનો એક ઇન્ટરવ્યૂ મદ્રાસ (હાલ ચેન્નાઇ) રેડિયો માટે કરેલો. એ ઇન્ટરવ્યૂમાં ઉસ્તાદજીએ એક સરસ વાત કરેલી. તેમના કથનનો સાર એટલો કે અમે (ઉસ્તાદો) વરસો સુધી રિયાઝ કરીને પણ કેટલીક વાર મહેફિલમાં રાગની હવા બાંધી શકવામાં મુશ્કેલી અનુભવીએ છીએ. બીજી બાજુ ફિલ્મ સંગીતકારો અઢી ત્રણ મિનિટમાં એક રાગ તમારી સમક્ષ ખડો કરી દે છે. ઉસ્તાદ અમીર ખાનના મતે રાજરજવાડાં નાબૂદ થયા બાદ શાીય સંગીતનું જતન કરવામાં ફિલ્મ સંગીતે માતબર ફાળો આપ્યો છે.

ભારતીય રેલવેના નિવૃત્ત વરિ અધિકારી, સંગીતજ્ઞા, સંગીત સમીક્ષક અને ગહન અભ્યાસી એવા શ્રી કે.એલ. પાંડેએ તેમના રાગોપિડિયા ગ્રંથોની નવી આવૃત્તિમાં વીસ હજારથી વધુ ગીતોનું રાગાનુસાર વર્ગીકરણ કર્યું એના ત્રણ વોલ્યુમ (ભાગ ત્રીજો, ચોથો અને પાંચમો)માં મૂળ વર્ણ્ય વિષય ઉપરાંત કેટલીક એવી વિશિષ્ટ માહિતી સમાવી લીધી છે જે અન્ય કોઇ ગ્રંથમાં અગાઉ કદી પ્રગટ થયાનું ધ્યાનમાં નથી.૧૯૩૧માં આવેલી પહેલી બોલતી ફિલ્મ 'આલમઆરા'થી શરૂ કરીને છેક ૨૦૨૦ સુધીની ફિલ્મોનાં વીસ હજાર ગીતોનું રાગવાર વર્ગીકરણ કરતી વેળા પાંડેજીના સંશોધક દિમાગમાં જે થોડાક નવા વિચારો સ્ફૂર્યા. એનો અમલ કરીને એ નવી માહિતીનો પણ આ ગ્રંથોમાં સમાવેશ કર્યો. એને કારણે આ ત્રણ ગ્રંથોમાં અગાઉ પ્રગટ થયેલા રાગોપિડિયાના પહેલા બે ભાગનું નીરસ પુનરાવર્તન નથી લાગતું.

ગયા શુક્રવારે જણાવેલું એમ ત્રણે ગ્રંથોમાં ભારતીય સંગીતના જેટલા રાગરાગિણીનો ઉપયોગ ફિલ્મ સંગીતમાં થયો છે એની વિગતો તો છે જ. તદુપરાંત આ ગ્રંથો તૈયાર કરતી વેળા જે કંઇ નવું સૂઝયું એનો પણ સમાવેશ તેમણે આ ગ્રંથોમાં કરી લીધો. દાખલા તરીકે, ધારો કે તમે 'કૌન બનેગા કરોડપતિ?' ટીવી શોમાં મેગાસ્ટાર અમિતાભ બચ્ચનની સામે બેઠાં છો. તમે ફિલ્મ સંગીતના રસિયા છો એ જાણીને અમિતાભ બચ્ચન તમને પ્રશ્ન કરે છે, ફિલ્મ સંગીતમાં છેલ્લાં ૯૦ વરસમાં કેટલી લોરી આવી અથવા કેટલી કવ્વાલી આવી ?  (લોરી એટલે હાલરડાં). આ સવાલનો જવાબ તમને કે .એલ. પાંડેના સંશોધનથી સજેલા આ ગ્રંથોમાં અચૂક મળે. આ ત્રણ ગ્રંથોની પૂરવણીમાં ક્લાસિકલ નૃત્ય આધારિત ગીતો, ઋતુ ગીતો, બાળગીતો, ગઝલો, ભક્તિગીતો, લગ્નગીતો, ભૂતિયાં (હોન્ટેડ) ગીતો, લોકગીતો પર આધારિત રચનાઓની વિગતો અહીં છે.

ઉપશાીય સંગીતની સૌથી લોકપ્રિય ગાયનશૈલી ઠુમરી તરીકે જાણીતી છે. ઠુમક શબ્દ પરથી ઠુમરી આવી એટલે કે અગાઉ રાજદરબારમાં નર્તકીઓ અને તવાયફો ડાન્સ કરતાં કરતાં જે રોમાન્ટિક ગીતો ગાતી એ ઠુમરી. છેલ્લાં ચારસો પાંચસો વરસોમાં લોકપ્રિય થયેલી ઠુમરી આધારિત ગીતોનું સંકલન પણ આ રાગાનુસાર વર્ગીકરણના ગ્રંથોમાં તૈયાર મળે. એથી પણ આગળ વધીને દેશભક્તિનાં ગીતો, સૂફી સંગીત સાથે સંકળાયેલાં ગીતો, શુદ્ધ સાહિત્યિક સ્પર્શ ધરાવતાં ગીતો, શુદ્ધ ઊર્દૂ ભાષામાં રચાયેલાં ગીતો અને મુજરા ગીતો. આમ આ એક ભગીરથ કાર્ય થયું છે. ફિલ્મ ગીતોના વૈવિધ્યનો અખૂટ ખજાનો આ ગ્રંથોમાં છે. એટલે ફિલ્મ સંગીતના અભ્યાસી ઉપરાંત સંગીતના વિદ્યાર્થીઓ અને પત્રકારો-સમીક્ષકો માટે આ ગ્રંથો રેડી રેકનર જેવા બન્યા છે.

ભારતીય સંગીતના વિદ્વાનોમાં એક ચર્ચા અવારનવાર થતી હોય છે કે ઉત્તર-દક્ષિણ મળીને ભારતીય સંગીતમાં કુલ રાગરાગિણી કેટલા ? કેટલાક વિદ્વાનો સાડા ત્રણસો ચારસો રાગરાગિણી હોવાનું માને છે તો વ્યંકટમુખીના ગણિત મુજબ ચોત્રીસ હજાર આઠસોથી વધુ રાગરાગિણી છે. સંગીત સમ્રાટ તાનસેન જેવાને પણ આટલા બધા રાગરાગિણીનો ખ્યાલ હશે કે કેમ એ એક પ્રશ્ન છે. એકસો વરસની આવરદામાં ખરેખરો અભ્યાસી પાંચ પચીસ રાગથી વધુ રાગરાગિણી આત્મસાત કરી શકે નહીં.  રંજયતિ ઇતિ રાગ: એટલે કે સાંભળનારનું મનોરંજન કરે એે રાગ. એવી વ્યાખ્યા પ્રાચીન સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં છે. કે.એલ. પાંડેએ વરસોના પુરુષાર્થ પછી એ પણ શોધી કાઢયું કે ફિલ્મ સંગીતમાં ઉત્તર દક્ષિણના કુલ ૧૬૫ રાગ રાગિણીનો ઉપયોગ થયો છે. એના દ્વારા સર્જાયેલાં ગીતો કરોડો સંગીત રસિકોને દાયકાઓથી મુગ્ધ કરતા રહ્યા છે. 

ભારતીય સંગીતના મર્મી એેવા પોતાના સાથીઓ જોડે દિવસરાત અથાક મહેનત કરીને કે. એેલ. પાંડેએ  આ ગ્રંથો પ્રગટ કરીને કરોડો સંગીત રસિકોને ઉપકૃત કર્યા છે એ હકીકત સ્વીકારવી રહી.  અગાઉ કહેલંે એેમ અવારનવાર મુંબઇની મુલાકાત લઇને ફિલ્મ સંગીતકારો ખય્યામ, રવિ, કલ્યાણજી આણંદજી, લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ, ગાયકો સુરેશ વાડકર અને લતા-આશા, કિશોર દેસાઇ, પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા, પંડિત શિવકુમાર શર્મા અને રઇસ ખાન જેવા સિનિયર સાજિંદાઓ ઉપરાંત શાીય કલાકારો પંડિત અજય ચક્રવર્તી અને પંડિત રાજન-સાજન મિશ્રા જેવા ધુરંધરો સાથે કલાકો સુધી ચર્ચા  વિચારણા કરી. ત્યારબાદ મળેલી માહિતીના માખણને આ ગ્રંથો દ્વારા શ્રી પાંડેએ રજૂ કરીને ફિલ્મ સંગીતને અને સંગીત રસિકોને અનોખી અમૂલ્ય ભેટ આપી છે.