ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમ : પારદર્શક શાસન અને મતદારોની માહિતી સુધી પહોંચના મૂલ્યોને સમર્થન

- ઈલેકશન બોન્ડ બંધારણના અનુચ્છેદ ૧૯(૧)(અ)માં સમાવિષ્ટ માહિતીના અધિકારનું ઉલ્લંઘન કરે છે

સુપ્રીમ કોર્ટની પાંચ જજોની બંધારણીય બેન્ચે દેશમાં ચૂંટણી દાનમાં જરૂરી પારદર્શિતા લાવવાનો નિર્ણય આપતાં છ વર્ષ જૂના ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમને ગેરબંધારણીય ગણાવીને તેના પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. તેમણે પોતાના નિર્ણયમાં કહ્યું કે આ બોન્ડ બંધારણની કલમ ૧૯(૧)(અ)માં સમાવિષ્ટ માહિતીના અધિકારનું ઉલ્લંઘન કરે છે. આ નિર્ણય દ્વારા સુપ્રીમ કોર્ટે ખુલ્લા અને પારદર્શક શાસન અને મતદારોની માહિતી સુધી પહોંચના મૂલ્યોને સમર્થન આપ્યું છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે નિર્દેશ આપ્યો છે કે સ્ટેટ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા, જે આ બોન્ડ્સ જારી કરવા માટે અધિકૃત સરકારી બેંક છે, તેણે ૧૨ એપ્રિલ, ૨૦૧૯ (જ્યારે આ વિષયમાં વચગાળાનો આદેશ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો) થી જારી કરાયેલ અને ખરીદેલા બોન્ડ્સની સંપૂર્ણ વિગતો પ્રદાન કરવી જોઈએ. ચૂંટણી પંચે આ માહિતી ૬ માર્ચથી ૧૩ માર્ચની વચ્ચે પોતાની વેબસાઈટ પર પ્રકાશિત કરવાની રહેશે. ૧૫ દિવસની અંદર માન્ય ચૂંટણી બોન્ડ પરત કરવાના રહેશે.

ફાઇનાન્સ એક્ટ ૨૦૧૭ દ્વારા કંપની એક્ટ ૨૦૧૩ની કલમ ૧૮૨ (૩) અંગે સુપ્રીમ કોર્ટે કરેલી ટિપ્પણી પણ ઓછી મહત્વની નથી. આ વિભાગ કંપનીઓના રાજકીય યોગદાન વિશે છે. કલમ ૧૮૨(૩) હેઠળ, આ પ્રકારનું યોગદાન બોર્ડ દ્વારા અધિકૃત હોવું જોઈએ, તે રોકડમાં હોવું જોઈએ નહીં અને નફા અને નુકસાન ખાતામાં જાણ કરવી જોઈએ.

૨૦૧૭ના સુધારાએ તે મર્યાદાને દૂર કરી દીધી હતી જેના હેઠળ છેલ્લા ત્રણ વર્ષના નફાના ૭.૫ ટકા દાન કરી શકાય છે. સુધારાએ તેને જાહેર કરવાની જરૂરિયાત પણ દૂર કરી. કોર્ટે પ્રશ્ન કર્યો હતો કે શું રાજકીય પક્ષોને અમર્યાદિત કોર્પોરેટ ફંડિંગ મુક્ત અને નિષ્પક્ષ ચૂંટણીના સિદ્ધાંતનું ઉલ્લંઘન કરે છે અને કાળા નાણાંને કાબૂમાં લેવા માટે ચૂંટણી બોન્ડની અસરકારકતા પર પણ શંકા વ્યક્ત કરી હતી.

આ સુધારો લોકપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમની કલમ ૨૯(ક) સાથે સુસંગતતામાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો જે રાજકીય પક્ષોને ચૂંટણી બોન્ડ્સમાંથી મળેલા યોગદાનને જાહેર કરવાથી મુક્તિ આપે છે. માર્ચ ૨૦૨૩ માં, એસોસિએશન ફોર ડેમાક્રેેટિક રિફોર્મ્સે શોધી કાઢયું હતું કે ૨૦૨૦-૨૧ માં, સત્તાધારી પક્ષ સહિત સાત રાષ્ટ્રીય પક્ષોની આવકના ૬૬ ટકા અજ્ઞાાત ોતોમાંથી આવ્યા હતા. આ આવકમાં ચૂંટણી બોન્ડનો હિસ્સો ૮૩ ટકા હતો.

સત્ય એ છે કે ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ્સે રાજકીય દાન અંગેની અસ્પષ્ટતા વધારી છે. વર્તમાન કાયદા હેઠળ રાજકીય પક્ષોએ ૨૦,૦૦૦ રૂપિયાથી વધુનું દાન જાહેર કરવું જરૂરી છે. આ મર્યાદાને કારણે, મોટા દાનને નાનામાં વહેંચી દેવામાં આવે છે. રાજકીય પક્ષોના સ્વતંત્ર ઓડિટની પ્રણાલીની ગેરહાજરીમાં, આ જાહેરાતના નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરવું સરળ છે.

૨૦૧૩ માં, સરકારે ઇલેક્ટોરલ ટ્રસ્ટ સ્કીમ રજૂ કરી, જેણે બિન-લાભકારી કંપનીઓને એવી સંસ્થાઓ સ્થાપવાની મંજૂરી આપી જે અન્ય કંપનીઓ અને વ્યક્તિઓ પાસેથી ભંડોળ એકત્ર કરી શકે અને તેને રાજકીય પક્ષોમાં વહેંચી શકે. આ ડિસ્ક્લોઝર ધોરણોને પણ ટ્રસ્ટની સ્થાપના કરતી પેરેન્ટ કંપની દ્વારા ઘોષણાની જરૂર નથી.

કંપનીઓ વ્યક્તિઓ કરતાં ચૂંટણી પ્રક્રિયાને પ્રભાવિત કરવાની વધુ ક્ષમતા ધરાવે છે, કોર્ટે સંકેત આપ્યો કે રાજકીય દાનને સંચાલિત કરતા કાયદાઓમાં તાકીદે સુધારા કરવાની જરૂર છે. કોઈપણ લોકશાહીમાં આ જરૂરી છે જ્યાં નાણાં રાજકીય સફળતાનું વાહન છે. ચૂંટણી પ્રચારના દાનને સંચાલિત કરતા કાયદાઓ ક્યારેય ભૂલો વિના હોઈ શકે નહીં, પરંતુ ચૂંટણી પંચે પશ્ચિમી લોકશાહીના ઉત્તમ ધોરણોને અનુરૂપ ચૂંટણી ભંડોળના નિયમો લાવવાની આ તક ગુમાવવી જોઈએ નહીં.