- અલ્પવિરામ

- ભાજપના દ્વિમુખી હાઈકમાન્ડ માટે સૌથી મોટો પડકાર એક જ છે કે તેઓ અભિમાનમુક્ત રહી વિવેકવત્ જેમનો ટેકો લીધો છે એ સાથી પક્ષો સાથે કઈ રીતે સંકલનમાં રહીને કામ કરે છે. આ સિવાય કોઈ જોખમ નથી

- ચંદ્રાબાબુ નાયડુ - નરેન્દ્ર મોદી- નીતિશકુમાર

મોસમ બદલી ગઈ છે. શરૂઆતમાં સહેજ વાતાવરણમાં ધૂમ્રવલયો હતાં, પરંતુ હવે ખુશનુમા હવામાન છે. થોડાક અણગમતા અચકાટ સાથે પણ આખરે ગાડી પ્લેટફોર્મ છોડીને ઉપડી ગઈ છે. નવી સરકારે શપથ લઈ લીધા છે. નવી આશાઓ છે અને પડકારો પણ અગણિત છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની છેલ્લી બે સરકારોમાં ભાજપ એકલી બહુમતીથી આગળ હતી. આ વખતે જ્યારે એનડીએ ગઠબંધન સતત ત્રીજી વખત સત્તામાં આવ્યું છે ત્યારે ભાજપ ઈતર ઘટક પક્ષો પર નિર્ભર છે અને તેમની સાથે સંકલન જાળવી રાખવાનો પડકાર છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેમના ત્રીજા કાર્યકાળની શરૂઆત સમાધાનકારી જનાદેશ સાથે કરી છે. પરિણામે, મોદીની ૭૨ સભ્યોની નવી કેબિનેટમાં ભાજપના સાથી પક્ષોના ૧૧ મંત્રીઓ છે.

દેશને જોરદાર વિરોધપક્ષ પણ મળ્યો છે. સરકારે નીતિઓ લાગુ કરતી વખતે વિપક્ષને પણ સાથે લેવા પડશે. મજબૂત વિપક્ષ સામે છે. આનાથી વિપક્ષ અને અસંમતિ દર્શાવનાર અવાજોને થોડી રાહત મળશે. સરકાર અને વિપક્ષ બંને માટે આગળ વધવાનો માર્ગ તકવાદી ચાલાકીની રાજનીતિ ન હોવો જોઈએ, પરંતુ સામાન્ય લોકોની આશાઓ અને સંઘર્ષોમાં રહેલું રાજકારણ હોવું જોઈએ. આ સ્થિતિએ સંયમિત વહીવટની આશા જગાવી છે.

રાજ્યોમાં પ્રભુત્વ ધરાવતા પક્ષો સાથે સત્તાની વહેંચણી એક પ્રકારે સોદાબાજીનો અવકાશ વધારે છે. પરંતુ મોદીની શક્તિનો મૂળ સ્વભાવ દેશની સામે દેખાઈ રહ્યો છે, જે નિર્ણયોમાં દ્રઢ નિશ્ચયી છે. ગઠબંધન ધર્મ આ પ્રકૃતિના ઊંડા વિશ્લેષણની માંગ કરશે. જો ગઠબંધનના ભાગીદારોના રાજ્ય સ્તરના રાજકારણના પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવામાં આવે તો, ઓછામાં ઓછું વિધાનસભા ચૂંટણીના આગામી તબક્કા સુધી ચિત્ર મોદીની તરફેણમાં છે. ભાજપના દ્વિમુખી હાઈકમાન્ડ માટે સૌથી મોટો પડકાર એક જ છે કે તેઓ અભિમાનમુક્ત રહી વિવેકવત્ જેમનો ટેકો લીધો છે એ સાથી પક્ષો સાથે કઈ રીતે સંકલનમાં રહીને કામ કરે છે, આ સિવાય કોઈ જોખમ નથી.

તેલુગુ દેશમ્ પાર્ટી પોતાના રાજ્યમાં આરામથી બેઠી છે. જેડી(યુ)ને આગામી વર્ષે વિધાનસભા ચૂંટણી સુધી સત્તામાં રહેવા માટે ભાજપની જરૂર છે. એલજેપીના ચિરાગ પાસવાનને ફરી ઉભરી રહેલી આરજેડી તરફથી પડકાર છે. મહારાષ્ટ્રમાં ભાજપની તાકાત પર એકનાથ શિંદે મુખ્યપ્રધાન છે. જેડી (એસઈસી), આરએલડી અને એનસીપી જેવા અન્ય ગઠબંધન ભાગીદારો તેમના પોતાના ફાયદા માટે સોદાબાજીથી આગળ કોઈ પ્રભાવ પાડી શકતા નથી.

દેશમાં છેલ્લા ત્રણ દાયકાના આર્થિક ઉદારીકરણ દરમિયાન લોકોની આકાંક્ષાઓ વધી છે. છેલ્લાં દસ વર્ષમાં મોદી સરકારના કાર્યક્રમોએ આ વાસ્તવિકતાને સ્વીકારી છે. વિકસિત ભારતનું સૂત્ર લોકોની સામે છે, પરંતુ એ પણ વાસ્તવિકતા છે કે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનું નિર્માણ, નવી રોજગારીનું સર્જન, કૌશલ વિકાસ અને લોકોનું જીવનધોરણ સુધારવાનું કામ હમણાં જ શરૂ થયું છે. હજુ ઘણા મોરચે નીતિઓ હમણાં નક્કી થઈ છે. દેખીતી રીતે, સામાજિક અને આર્થિક પડકારો વિશાળ છે. સરકારે મોટા ભાગની મોટી વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થાઓ કરતાં ભારતીય અર્થતંત્ર વધુ ઝડપથી વૃદ્ધિ પામવાનું અનુમાન લગાવ્યું છે.

આનું બીજું એક ચિંતાજનક પાસું એ છે કે ગ્રામીણ અર્થવ્યવસ્થા અન્ય ક્ષેત્રોમાં વિકાસ સાથે ગતિ જાળવી રહી નથી. મનરેગા યોજનાઓ પર નિર્ભરતા પણ વધી છે. તે સ્પષ્ટ છે કે ગ્રામીણ અર્થતંત્રની તંદુરસ્તી પુનઃસ્થાપિત થવી જોઈએ અને પાયાના સ્તરે ઘણું કરવાની જરૂર છે. દેખીતી રીતે, જે મતદારો જનપ્રતિનિધિઓને ચૂંટીને સંસદમાં મોકલે છે તેઓ અપેક્ષા રાખશે કે લોકશાહી માળખામાં દરેક વ્યક્તિ પોતાની જવાબદારી કોઈ પણ રાગ-દ્વેષ, ભય કે પૂર્વગ્રહ વિના સારી રીતે નિભાવશે.

એનડીએ સરકારના વડા તરીકે નરેન્દ્ર મોદીએ રવિવારે ત્રીજી વખત વડાપ્રધાન તરીકે શપથ લીધા. આ સાથે તેઓ પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ પછી સતત ત્રીજી વખત સત્તા પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ વડાપ્રધાન બન્યા. દેશ અને દુનિયાની નજર તેમના ત્રીજા કાર્યકાળ પર ટકેલી છે. સૌથી મોટો પ્રશ્ન એ છે કે મોદી સરકાર ૩.૦નો એજન્ડા અગાઉની સરકારો કરતા કઈ રીતે અને કેટલો અલગ હશે. સવાલ પાછળનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે આ વખતે સરકાર સાથી પક્ષોના સમર્થન પર નિર્ભર છે. આવી સ્થિતિમાં, અગાઉ જે સ્વતંત્રતા સાથે વડાપ્રધાન પોતાના અને તેમની પાર્ટીના એજન્ડાને લાગુ કરતા રહ્યા છે, એવી આઝાદી લગભગ આ વખતે મળે ન મળે. આ રાજકીય મજબૂરીની ખાસ છાપ 'વન નેશન, વન ઈલેક્શન' અને યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ જેવા મુદ્દાઓ પર જોઈ શકાય છે.

જ્યાં સુધી રોજિંદા કામકાજ અને આર્થિક વિકાસની ગતિનો સંબંધ છે, નવી સરકારને તે મોરચે કોઈ મોટી સમસ્યા ન હોવી જોઈએ. રાજનીતિની લાંબી ઇનિંગ્સે પીએમ મોદીને દ્રઢતાની સાથે-સાથે ખેલદિલીનો અને મનની બારી ખુલ્લી રાખવાનો પાઠ ભણાવ્યો છે. રાજકીય વિરોધીઓનો સામનો કરવામાં જે લવચીકતા દાખવવામાં આવે છે તે સાથી પક્ષોને જાળવી રાખવામાં કામ ન આવે તેનું કોઈ કારણ નથી.

બીજું, ચંદ્રબાબુ નાયડુ હોય કે નીતિશકુમાર, બંને વિકાસની રાજનીતિના ચહેરા રહ્યા છે. આજે દેશ દસ વર્ષ પહેલાંના વિકાસની સરખામણીએ ખૂબ ઊંચા સ્તરે ઊભો છે. ૧૧મી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થામાંથી આપણે પાંચમી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની ગયા છીએ. જીડીપી કદના સંદર્ભમાં, આપણે ગયા વર્ષે બ્રિટનને પાછળ છોડી દીધું હતું અને ઈ.સ. ૨૦૨૬ સુધીમાં જાપાન અને ૨૦૨૭ સુધીમાં જર્મનીથી આગળ નીકળી જવાની અપેક્ષા છે. આ લક્ષ્યો તરફ ઝડપી પગલાં લેવા એ નવી સરકારની ટોચની પ્રાથમિકતા હોવી જોઇએ.

આ માર્ગ પર બે મોટા પડકારો છે, જેને અવગણીને આગળ વધવું શક્ય નથી. એ છે બેરોજગારી અને અસમાનતા. ઈન્ટરનેશનલ લેબર ઓર્ગેનાઈઝેશન (આઈએલઓ) ના ઈન્ડિયા એમ્પ્લોયમેન્ટ રિપોર્ટ અનુસાર, દેશમાં ૮૦% બેરોજગાર યુવાનો છે. જ્યાં સુધી અસમાનતાનો સવાલ છે ત્યાં સુધી ઝડપી વૃદ્ધિની સામે તે ઘણી વખત ધ્યાન ખેંચતી નથી, પરંતુ એ યાદ રાખવા જેવું છે કે જો ઝડપી વૃદ્ધિને ટકાઉ બનાવવી હોય તો અસમાનતાને અવગણી શકાય નહીં. જોકે, વડાપ્રધાન નરન્દ્ર મોદી પોતે ૨૦૪૭ સુધીમાં દેશને વિકસિત રાષ્ટ્ર બનાવવાના સંકલ્પ સાથે બંધાયેલા છે. આવી સ્થિતિમાં, વર્તમાન જન આદેશનું સૌથી યોગ્ય અર્થઘટન એ હોઈ શકે છે કે સરકારે કથિત રીતે વિભાજનકારી રાજકીય મુદ્દાઓથી અંતર જાળવીને વિકાસના એજન્ડા પર સંપૂર્ણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ.