આપ કા ક્યા હોગા? પક્ષ પર વિભાજનની લટકતી તલવાર

- અલ્પવિરામ

- આંદોલનમાંથી ઉભરી આવેલા આ પક્ષની તાકાત એ હતી કે તેણે વૈકલ્પિક રાજકારણના સપનાંઓને પાંખો આપી. તેના સૌથી મોટા નેતા અરવિંદ કેજરીવાલ પ્રામાણિકતા અને સરળતાના પોસ્ટર બોય તરીકે ઉભરી આવ્યા પરંતુ પછી થયો ધબડકો

એક મજબૂત દેખાતા આમ આદમી પાર્ટી જેવા પક્ષનો પરાજય માત્ર રાજકીય ઘટના નથી. એના પડછાયા બહુ લાંબા છે. એક પ્રયોગ નિષ્ફળ ગયો એ નબળી પડતી લોકશાહીનું ચિહ્ન છે. ખુદ કેજરીવાલનું રાજકીય ચરિત્ર બહુ થોડાં વરસોમાં પ્રજાને અપ્રિય થઈ ગયું. એ બતાવે છે કે લોકલાડીલા નેતાઓએ બહુ ભારે કસોટીઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. આ કસોટીઓ રાજા હરિશ્ચંદ્ર કે શેઠ શગાળશા જેવી ભલે ન હોય તો પણ એ નેવાંના પાણી મોભે ચડાવવા જેવી તો હોય છે જ. દિલ્હી વિધાનસભા ચૂંટણીનાં પરિણામો ભાજપના વિસ્તરણ સાથે ઓછા અને આમ આદમી પાર્ટીના નાટકીય પતન સાથે વધુ સંકળાયેલા છે.

ભાજપ ૨૭ વર્ષ પછી સત્તામાં પાછો આવ્યો છે, જ્યારે ૨૦૧૩માં શાનદાર રીતે રાજકીય શક્તિ તરીકે ઉભરી આવેલી આપનો સફાયો થઈ ગયો છે. જોકે, આ ફેરફાર દિલ્હીના રાજકીય પરિદ્રશ્યમાં અચાનક કોઈ ફેરફારનો સંકેત આપતો નથી. ૨૦૧૪થી, ભાજપે લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર, મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનો, કેન્દ્રીય શહેરી વિકાસ મંત્રાલય અને દિલ્હી પોલીસ (કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલય) દ્વારા શાસન પર નોંધપાત્ર નિયંત્રણ જાળવી રાખ્યું છે. વધુમાં, તેણે પાછલી ત્રણ સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં તમામ સાત લોકસભા બેઠકો જીતી છે.

દિલ્હીના મધ્યમ વર્ગમાં આપ પ્રત્યેના આકર્ષણનો ઉદય થયો હતો. ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ચળવળમાંથી રાજકીય સંગઠનમાં રૂપાંતરિત થતાં, અરવિંદ કેજરીવાલે  શરૂઆતમાં પરંપરાગત રાજકીય સ્થાપના વિરુદ્ધ તેના તાજગીભર્યા વક્તવ્યથી મતદારોને મંત્રમુગ્ધ કર્યા. જોકે, તેમની શાસન શૈલી ટૂંક સમયમાં બેજવાબદાર લોકશાહી અને વધુને વધુ કડવા રાજકીય પ્રવચનનો પર્યાય બની ગઈ. તેમણે બે-લગામ કલ્યાણ દ્વારા સત્તા એકીકૃત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ શાસનની અસરકારકતામાં ઘટાડો થયો અને તેમની વિશ્વસનીયતા ઘટી ગઈ. છેલ્લો ફટકો ત્યારે પડયો જ્યારે ભ્રષ્ટાચારના ગંભીર આરોપો સામે આવ્યા, જેના પરિણામે તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી અરવિંદ કેજરીવાલે તેમના સત્તાવાર નિવાસસ્થાનને સજાવવા માટે જાહેર નાણાંમાંથી લગભગ ૫૨.૭ કરોડ રૂપિયા ખર્ચ્યા હોવાનો ખુલાસો થયો. આનાથી આપના મુખ્ય આદર્શો અને સત્તામાં આવ્યા પછી તેની ક્રિયાઓ વચ્ચેનો વિરોધાભાસ છતો થયો, જેના કારણે તેની વિશ્વસનીયતા ખરડાઈ ગઈ.

ભાજપ માટે, આ નિર્ણાયક વિજય એક સંપૂર્ણપણે નવી તક રજૂ કરે છે. પાર્ટી હવે માળખાગત સુવિધાઓ, નાગરિક સુવિધાઓ અને શાસન સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે છે. આ એવાં ક્ષેત્રો છે જેણે તેને ઝડપી વિજય પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરી હશે. હિન્દી પટ્ટા પર પાર્ટીની પકડ વધુ મજબૂત બની છે, કારણ કે દિલ્હીની રાજકીય અને આર્થિક ગતિશીલતા ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને હરિયાણાની રાજકીય અને આર્થિક ગતિશીલતા સાથે જોડાયેલી છે. દરમિયાન, વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના રાષ્ટ્રીય વિકલ્પ તરીકે પોતાને રજૂ કરવાની કેજરીવાલની મહાત્ત્વાકાંક્ષાને ગંભીર ફટકો પડયો છે, જોકે સંપૂર્ણપણે ચકનાચૂર થવાને હજુ થોડી વાર છે.

મુસ્લિમ મતદારોનો ઉપયોગ ફિક્સ્ડ આધાર તરીકે કરવાની તેમની વ્યૂહરચના પણ નિષ્ફળ ગઈ છે. વધુ વ્યાપક રીતે કહીએ તો, આપની હાર બિન-ભાજપ વિપક્ષ માટે ઊંડાં પરિણામો ધરાવે છે. ૨૦૨૪ની સામાન્ય ચૂંટણીનાં પરિણામો ભાજપ વિરુદ્ધ મૂળભૂત પરિવર્તનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે તેવી માન્યતા હવે અસમર્થ લાગે છે. જો વિપક્ષી પક્ષો શાસક પક્ષને અસરકારક રીતે પડકારવા ચાહતા હોય તો તેમણે તેમની વ્યૂહરચનાઓનું પુનર્મૂલ્યાંકન કરવું પડશે. શૂન્ય થઈ ગયેલી કોંગ્રેસ,  આપની હારથી ઉત્સાહિત થઈ શકે છે, પરંતુ તેને ઈન્ડિયા બ્લોકના નેતૃત્વ પર પડકારોનો સામનો કરવો પડી શકે છે, જે કોંગ્રેસ દિલ્હીમાં ભાજપ સામે એક સામાન્ય મોરચો બનાવવામાં સહયોગ ન કરવા બદલ ટીકાનો સામનો કરી રહી છે.

દિલ્હી વિધાનસભા ચૂંટણીનાં પરિણામોએ ભાજપ માટે ખુશી લાવી છે, તો શૂન્યની હેટ્રિક ફટકારનાર કોંગ્રેસને પણ આપનો પરાજય સુનિશ્ચિત કરવાનો સંતોષ મળ્યો છે. પરંતુ આ ચૂંટણી પરિણામોને ઐતિહાસિક બનાવતી બાબત એ છે કે આપનું ભાગ્ય, જે એક આંદોલનમાંથી ઉભરી આવેલી પાર્ટી છે. તેમની હાર માટે વિપક્ષી બ્લોક I.N.D.I.A. જવાબદાર હતો, પરંતુ તેની ગંભીર અસર હવે પછી થશે તેને નકારી શકાય નહીં.

બાય ધ વે, લોકશાહીમાં કોઈ પક્ષ ચૂંટણી હારી જાય અને સત્તા પરથી બહાર ફેંકાઈ જાય તે અસામાન્ય નથી. પછી, આમ આદમી પાર્ટી, જેણે સતત બે ચૂંટણીઓમાં વિપક્ષનો લગભગ સફાયો કરી દીધો હતો, તે ભલે સત્તાથી બહાર થઈ ગઈ હોય, પરંતુ આ વખતે પણ તેણે ૪૩.૫૭% મત મેળવ્યા છે. તેના ૨૨ ધારાસભ્યો પણ ચૂંટાયા છે. તેનો અર્થ એ કે તે હજુ પણ એક મજબૂત વિપક્ષની ભૂમિકામાં રહેશે. છતાં, એ વાતનો ઇનકાર કરી શકાય નહીં કે આ પરિણામો પછી પાર્ટી અત્યાર સુધીના સૌથી મુશ્કેલ તબક્કામાં છે.

આંદોલનમાંથી ઉભરી આવેલા આ પક્ષની તાકાત એ હતી કે તેણે વૈકલ્પિક રાજકારણના સપનાંને પાંખો આપી. તેના સૌથી મોટા નેતા અરવિંદ કેજરીવાલ પ્રામાણિકતા અને સરળતાના પોસ્ટર બોય તરીકે ઉભરી આવ્યા, પરંતુ તાજેતરના સમયમાં, માત્ર કેજરીવાલની વિશ્વસનીયતાને નુકસાન થયું નથી, પરંતુ વૈકલ્પિક રાજકારણનો પક્ષનો દાવો પણ નબળો પડયો છે. કેજરીવાલ હંમેશા પાર્ટીના કેન્દ્રમાં રહ્યા છે. તેઓ સમગ્ર પક્ષને એકતામાં રાખવા માટે સૌથી મજબૂત પરિબળ પણ હતા. હવે દિલ્હીની સત્તા તેમના હાથમાંથી જતી રહી છે, એટલું જ નહીં, તેઓ પોતાની ચૂંટણી પણ હારી ગયા છે. તેમની સામે ઘણા કેસ પણ ચાલી રહ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં પક્ષના વિભાજનનો ભય રહેલો છે. પક્ષ આ ખતરાનો કેવી રીતે સામનો કરે છે તે જોવાનું બાકી છે.

દિલ્હીની આ ચૂંટણીઓમાં જે રીતે આપ અને કોંગ્રેસ સામસામે જોવા મળ્યા અને વિપક્ષી ગઠબંધનના ઘણા મુખ્ય ઘટકો સ્પષ્ટપણે આપની તરફેણ કરતા જોવા મળ્યા, તે પછી આ વિવાદ વધશે તે લગભગ નિશ્ચિત છે. જમ્મુ અને કાશ્મીરના મુખ્યમંત્રીના ટ્વીટથી આ વાત વધુ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ, જેમાં તેમણે બંને પક્ષો પર કટાક્ષ કરતા કહ્યું - તમે પરસ્પર વધુ લડો. વિપક્ષી છાવણીમાં આ વિવાદ ક્યાં સુધી જાય છે અને ગઠબંધન તેનો કેવી રીતે સામનો કરે છે તે જોવાનું બાકી છે. દિલ્હીમાં સત્તા ગુમાવ્યા બાદ આપની આંતરિક અને બાહ્ય સમસ્યાઓ વધશે. આપના ઘણા સ્થાપક સભ્યોએ કેજરીવાલ પર આરોપો લગાવીને તેમની પાસેથી પોતાને દૂર કરી દીધા હતા, ચૂંટણી પહેલાં જ ઘણા લોકોએ સાવરણો છોડી દીધો હતો. આવી સ્થિતિમાં, ફક્ત દિલ્હીમાં જ નહીં, પણ આપ શાસિત પંજાબમાં પણ ઝાડુને એક રાખવું એ કેજરીવાલના કરિશ્માનું અગ્નિ પરીક્ષણ હશે.

આવનારા સમયમાં કોંગ્રેસને પણ અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડશે. દિલ્હી ચૂંટણીમાં સપા, તૃણમૂલ કોંગ્રેસ, ઉદ્ધવ શિવસેના અને નેશનલ કોન્ફરન્સે ખુલ્લેઆમ છછઁ ને ટેકો આપ્યો. એટલે કે, તેમણે કોંગ્રેસ સામે મોરચો બનાવ્યો. ઉદ્ધવ શિવસેનાના સંજય રાઉતે સલાહ આપી હતી કે સૌથી મોટા ઘટક પક્ષ હોવાને કારણે, કોંગ્રેસે ગઠબંધનને કેવી રીતે મજબૂત બનાવવું તે વિશે વિચારવું જોઈએ. સપા અને તૃણમૂલ કોંગ્રેસ તરફથી કોઈ પ્રતિક્રિયા આવી નથી, પરંતુ તેમનું કોંગ્રેસ વિરોધી વલણ જાણીતું છે. મમતા બેનર્જીની તૃણમૂલ કોંગ્રેસે બંગાળમાં લોકસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસ સાથે ગઠબંધન કરવાનો સ્પષ્ટ ઇનકાર કરી દીધો હતો, જ્યારે સપાએ પણ મિલ્કીપુર સહિત ૧૦ વિધાનસભા પેટાચૂંટણીઓમાં તેને કોઈ મહત્ત્વ આપ્યું ન હતું. ખાસ કરીને તૃણમૂલ કોંગ્રેસ અને સપા જેવા પક્ષો કોંગ્રેસ પાસેથી છીનવાયેલા સમર્થનના આધાર પર ઊભા છે.