ભારતનું નેચરલ ફાર્મિંગ મિશન એક દીવાસ્વપ્ન છે?

- અલ્પવિરામ

- કાચના વાસણ જેવી લોકશાહી દક્ષિણ કોરિયાના હાથમાંથી પડું પડું થાય છે

ભારત રૂપિયા ૨,૪૮૧ કરોડના જંગી બજેટ સાથે નેચરલ ફાર્મિંગ એટલે કે કુદરતી ખેતી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય પરંપરાગત ખેતી પદ્ધતિઓને પુનર્જીવિત કરવાનો છે. આનાથી નાણાંની બચત થઈ શકે છે અને પર્યાવરણને અનુકૂળ હરિયાળી ક્રાંતિ લાવી શકાય છે, પરંતુ તેને સફળ બનાવવા માટે ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા ઓર્ગેનિક-સ્વદેશી બીજનું ઉત્પાદન અને વિતરણ કરવા માટે વિશ્વસનીય સિસ્ટમની જરૂર છે.

સરકારે નેચરલ ફાર્મિંગ માટે મહત્ત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંકો નક્કી કર્યા છે. જેમ કે, ભારતમાં શરૂઆતમાં ૧૫,૦૦૦ ગામોનાં જૂથોમાં કુદરતી ખેતી બાબતે પ્રોત્સાહન આપવું. જેના કારણે ૧ કરોડ ખેડૂતો નેચરલ ફાર્મિંગ તરફ વળે અને ૭.૫ લાખ હેક્ટરની ખેતીલાયક જમીનમાં તે પદ્ધતિ વિકસે. બાયો-ઈનપુટ રિસોર્સ સેન્ટર શરૂ કરવા માટે ૧૦,૦૦૦ બાયો-ઇનપુટ રિસોર્સ સેન્ટર્સ (મ્ઇભજ)ની સ્થાપના કરવાનું અત્યારે લક્ષ્યાંક છે, જેમાં ૨,૦૦૦ જેટલા તો એક્ઝિબિશન ફાર્મ બનશે અને ૧૮ લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવાનું લક્ષ્ય છે.

પરંતુ સરકાર ધારે છે એટલું સહેલું નથી. સૌથી મોટી તો બીજની સમસ્યા છે. આજે મોટાભાગના ખેડૂતો બજારમાં વેચાતાં બિયારણ પર નિર્ભર છે. આ મોટાભાગે કંપનીઓ અથવા સરકારી સંસ્થાઓ દ્વારા બનાવવામાં આવેલ હાઇબ્રિડ બીજ અથવા સંશોધન આધારિત બીજ હોય છે. આવાં બીજનો ઉપયોગ માત્ર બે કે ત્રણ વધતી મોસમ માટે થઈ શકે છે અને પછી પુનઃ ખરીદીની જરૂર પડે છે. તેનાથી વિપરિત, ખુલ્લા (ઓપન-પોલીનેટેડ) બીજ અથવા વારસાગત બીજનો દર વર્ષે પુનઃઉપયોગ કરી શકાય છે. આ બીજ સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ છે, જે તેમને સસ્ટેનેબલ ફાર્મિંગ માટે આદર્શ બનાવે છે. જોકે, કંપનીઓ આ બિયારણનું વેચાણ કરતી નથી, કારણ કે જો ખેડૂતો દર વર્ષે બિયારણ ખરીદવાનું બંધ કરે તો તેઓને નફો ન થાય. કુદરતી ખેતીની સફળતા માટે ખેડૂતોને રસાયણમુક્ત, ઓર્ગેનિક બિયારણની જરૂર છે. કમનસીબે, ભારતમાં આવા બીજનું મોટા પાયે ઉત્પાદન કે વિતરણ કરવા માટે મજબૂત વ્યવસ્થા નથી. 

ભારતમાં એક સમયે ચોખાની બે લાખ જાતો હતી; આજે, ૫% કરતા ઓછા વ્યાપારી રીતે ઉગાડવામાં આવે છે. શાકભાજી અને કઠોળના ઘણાં દેશી બીજ કાં તો લુપ્ત થઈ ગયાં છે અથવા તો લુપ્ત થવાની આરે છે. ભારતે ઘણાં પગલાં ભરવાની જરૂર છે. સૌથી પહેલા તો મોટા પાયે ખેડૂતોને સ્વદેશી બિયારણના ઉત્પાદન માટે પ્રોત્સાહિત કરવાની જરૂર છે. ખેડૂતોને સ્થાનિક બીજની જાતો ઉગાડવા અને પ્રચાર કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા જોઈએ. સ્થાનિક બિયારણ બેંકો અથવા રાજ્ય કૃષિ સંસ્થાઓ ખેડૂતોને ગુણાકાર માટે બિયારણ સપ્લાય કરી શકે છે. 

નવા નિયમો એવા ઘડાવા જોઈએ કે ઓર્ગેનિક ખુલ્લા બીજના ઉત્પાદન, વિનિમય અને વેચાણને ટેકો મળે. ભારતના બીજ સંબંધિત કાયદાએ ફૂગનાશક સારવારવાળા બીજને બદલે રાસાયણિક મુક્ત બીજને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ. સ્વદેશી બિયારણનું માર્કેટિંગ કરવા માટે ખેડૂતો સાથે કામ કરતી કંપનીઓને કર-લાભ મળવો જોઈએ. રાષ્ટ્રીય બીજ નિગમ આ બીજના માર્કેટિંગમાં મદદ કરી શકે છે. જિલ્લાઓને બિયારણમાં આત્મનિર્ભર બનાવવાની જરૂર છે. દરેક જિલ્લાએ સ્થાનિક બીજ સંવર્ધન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. આનાથી ખેડૂતોના ખર્ચમાં ઘટાડો થશે અને સ્થાનિક આબોહવા માટે બીજ વધુ યોગ્ય બનશે. 

સ્થાનિક બીજ કેન્દ્રની સ્થાપના મહત્ત્વની છે. સરકાર દરેક જિલ્લામાં બીજ ઉત્પાદન કેન્દ્રો બનાવી શકે છે, જેમાં નિષ્ણાત સ્ટાફ હશે. આ સુનિશ્ચિત કરશે કે ખેડૂતોને હંમેશા ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા બિયારણની પહોંચ મળે. દેશી બિયારણ પર ધ્યાન આપવાના ઘણા ફાયદા છે, કારણ કે ખેડૂતોને વારંવાર બિયારણ ખરીદવું પડશે નહીં, જેનાથી તેમના ખર્ચમાં ઘટાડો થશે. સ્વદેશી બીજ સ્થાનિક આબોહવા પડકારોનો વધુ સારી રીતે સામનો કરી શકે છે. ખેડૂતો મોટી બિયારણ કંપનીઓથી સ્વતંત્ર બની શકે છે. બીજની વિવિધ શ્રેણી ઇકોસિસ્ટમને સ્વસ્થ અને ઉત્પાદક રાખશે.

કુદરતી ખેતી ખાદ્ય ખર્ચ ઘટાડી શકે છે અને ખેડૂતોનું જીવન સુધારી શકે છે, પરંતુ તે સ્વદેશી બિયારણો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યા વિના શક્ય નથી. યોગ્ય નીતિઓ  સાથે, ભારત એક સસ્ટેનેબલ કૃષિ પ્રણાલીનું નિર્માણ કરી શકે છે જે ખેડૂતો, ગ્રાહકો અને પર્યાવરણ માટે લાભદાયી નીવડશે.

( ૨ )

દક્ષિણ કોરિયામાં તાજેતરની ઘટનાઓ આપણને યાદ અપાવે છે કે લોકશાહી ગમે તેટલી મજબૂત અથવા લાંબો સમય જીવતી હોય, તેને સતત કાળજી અને તકેદારીની જરૂર છે. ૩ ડિસેમ્બરના રોજ, દક્ષિણ કોરિયાએ એક અણધારી અને નાટકીય રાજકીય કટોકટી જોઈ. રાષ્ટ્રપતિ યુન સુક યેઓલે માર્શલ લા લાદીને દેશ અને દુનિયાને આંચકો આપ્યો હતો, પરંતુ તે કલાકોમાં જ રદ કરવામાં આવ્યો હતો. શું કામ?  તેમણે નેશનલ એસેમ્બલી પર 'ગુનેગારોનો અડ્ડો' બનવાનો આરોપ લગાવ્યો જે તેમની સરકારના કામકાજને અવરોધે છે. યૂન સુકે મહાભિયોગની ગતિ, ન્યાયાધીશોની દખલ, ડ્રગની વધતી જતી સમસ્યાઓ અને ઉત્તર કોરિયાની ધમકીઓ જેવા મુદ્દાઓને ટાંક્યા.

ઘોષણા પછી તરત જ ૨૦૦-૩૦૦ સૈનિકોને નેશનલ એસેમ્બલીમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. વિરોધ કરવા માટે હજારો લોકો એકઠા થયા અને અથડામણ થઈ. તેમને રોકવાના લશ્કરી પ્રયાસો છતાં, ૩૦૦ એસેમ્બલી સભ્યોમાંથી ૧૯૦ સભ્યો કટોકટી સત્ર યોજવામાં સફળ થયા. તેઓએ સર્વસંમતિથી માર્શલ લોને નકારી કાઢયો અને તેને તાત્કાલિક પાછી ખેંચી લેવાની હાકલ કરી. યુનના પોતાના પક્ષના ધારાસભ્યોએ પણ આ પગલાનો વિરોધ કર્યો હતો.

ધારાશાસ્ત્રીઓ અને નાગરિકોના વિરોધનો સામનો કરીને, યુને તરત જ પોતાનો નિર્ણય પાછો ખેંચી લીધો. તેણે સૈન્ય પાછું ખેંચ્યું અને માફી માંગી, પરંતુ એસેમ્બલીને ચેતવણી આપી કે ધ્યાન નહિ રાખીએ તો સરકાર અપંગ થઇ જશે. જો કે આ વખતે લશ્કરી કાયદો માત્ર છ કલાક ચાલ્યો હતો. 

પ્રારંભિક આંચકો ઓક્ટોબર ૨૦૨૨માં ઇટાવોન હેલોવીન દુર્ઘટનાને કારણે મળ્યો, જેમાં ૧૫૯ લોકો માર્યા ગયા હતા. સરકારના પ્રતિભાવની વ્યાપકપણે ટીકા કરવામાં આવી હતી, જેમાં યુનને સહાનુભૂતિનો અભાવ જોવા મળ્યો હતો. તેમની પત્ની કિમ કીઓન હી સાથે સંકળાયેલા કૌભાંડોએ તેમની છબીને વધુ નુકસાન પહોંચાડયું. સ્ટોક મેનીપ્યુલેશન, પ્રભાવ પેડલિંગ અને ગેરકાયદેસર ભ્રષ્ટાચારના આરોપોએ તેમની પ્રતિષ્ઠાને નુકસાન પહોંચાડયું. 

જાપાન સાથેના સંબંધોને સામાન્ય બનાવવાના તેમના પ્રયાસો અને ઉત્તર કોરિયા પરના તેમના કડક વલણ સહિત, યુનને તેમની વિદેશ નીતિઓ માટે પણ ટીકાઓનો સામનો કરવો પડયો હતો. સ્થાનિક રીતે, નેશનલ એસેમ્બલીમાં બહુમતી ધરાવતા વિપક્ષી ડેમોક્રેટિક પાર્ટી સાથે કામ કરવામાં તેમની અસમર્થતાએ કાયદાકીય ગતિવિધિઓ તરફ દોરી છે. 

એપ્રિલ ૨૦૨૪માં, ડેમોક્રેટિક પાર્ટીએ એસેમ્બલીમાં તેની બહુમતી વધારી, યુન માટે તેનો એજન્ડા અમલમાં મૂકવો મુશ્કેલ બન્યો. નવેમ્બર સુધીમાં, તેમનું અપ્રુવલ રેટિંગ ૧૯%ની નીચે આવી ગયું, જેમાં લોકો જીવનનિર્વાહના વધતા ખર્ચ અને ડોકટરોની લાંબી હડતાલથી હતાશ થયા. એવું લાગે છે કે ૩ ડિસેમ્બરના લશ્કરી કાયદાની ઘોષણાએ રાજકીય મડાગાંઠને તોડવા માટે યુન દ્વારા લેવાયેલું એક ભયાવહ પગલું હતું. દક્ષિણ કોરિયાના બંધારણ હેઠળ, રાષ્ટ્રપતિ રાષ્ટ્રીય કટોકટી દરમિયાન માર્શલ લો જાહેર કરી શકે છે, પરંતુ આ સત્તા સ્થાનિક રાજકીય વિવાદોને ઉકેલવા માટે નથી. અહેવાલો સૂચવે છે કે યુને વિપક્ષી નેતાઓની ધરપકડ કરવાની અને મીડિયાને સેન્સર કરવાની યોજના બનાવી હતી. જો કે, તેમની પોતાની સેનાના મર્યાદિત સમર્થન અને જનતા અને ધારાશાીઓના ઝડપી એકત્રીકરણને કારણે, તેમની યોજના નિષ્ફળ ગઈ. તેમના રાજીનામાની માંગ તેજ બની રહી છે. વિપક્ષ તેમના પર મહાભિયોગ લાવવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે અને શાસક પક્ષના સાંસદોનું સમર્થન મેળવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે.

આ એપિસોડ એક મહત્વપૂર્ણ લેશન શીખવાડે છે: મજબૂત લોકશાહીને પણ તેમના સિદ્ધાંતોનું રક્ષણ કરવા માટે સતત તકેદારી અને સક્રિય ભાગીદારીની જરૂર હોય છે. લોકશાહી ક્યારેય મફતમાં મળતી નથી... તેનું પાલન-પોષણ અને સતત રક્ષણ કરવું પડે છે.