મ્યાનમારની અસ્થિરતા, ડ્રગ્સ વ્યાપાર અને ભારતની ચિંતા

- અલ્પવિરામ

- ભારતમાં જંગલોનો વિનાશ અને આદિવાસીઓનું વિસ્થાપન બન્ને એકબીજા માટે ઘાતક છે

મ્યાનમારનું શાન રાજ્ય લાંબા સમયથી ગેરકાયદે ડ્રગના વેપાર સાથે જોડાયેલું છે. આ શાન સ્ટેટની સરહદ ચીન અને લાઓસ સાથે જોડાયેલી છે. તેની ભૂગોળ નાજુક હોવાના કારણે તેનો ઈતિહાસ ખરડાયેલો છે. દેશમાં રાજકીય અસ્થિરતાને કારણે આ પ્રદેશમાં અફીણ અને અન્ય માદક દ્રવ્યોની ખેતી અને ઉત્પાદન પ્રક્રિયા થઈ રહી છે. આવી પ્રવૃત્તિ માત્ર તે પ્રદેશ માટે હાનિકર્તા નથી, પરંતુ સમગ્ર ભારત અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયાની સુરક્ષા માટે પણ જોખમ નવું ઊભું કરે છે.

મ્યાનમારમાં છેલ્લા ઘણા દાયકાઓથી જનજીવન અશાંત અને પારસ્પરિક વિશ્વાસના અભાવમાં વિચ્છિન્ન થઈ રહ્યું છે. આ પ્રદેશમાં પ્રવર્તતી અસ્થિરતા ડ્રગના વેપારને ખીલવા માટે ફળદ્રુપ જમીન તરીકે કામ કરે છે. સંઘર્ષ અને માદક દ્રવ્યોની હેરફેરનું આ ખતરનાક ચક્ર શક્તિશાળી સ્થાનિક લશ્કરી પરિબળો દ્વારા ચાલુ રહે છે, જેઓ રાજકીય સત્તામાં ફેરફાર આવે તો પણ માદક દ્રવ્યોના બજાર પર પોતાનું વર્ચસ્વ જાળવી રાખે છે. સરકાર ભલે ટકે નહીં, પણ અફીણનો ધંધો મ્યાનમારમાં ટકી રહ્યો છે. ભારત અને પાકિસ્તાનમાં અહીંના ડ્રગ વેપારીઓની મોટી માયાજાળ પથરાયેલી છે. ગુજરાત પણ એના સપાટામાં આવી ગયેલું છે. 

શાન રાજ્યનો ઇતિહાસ કુખ્યાત વ્યક્તિઓથી ભરચક છે, જેમણે પ્રદેશના ડ્રગ વેપારની સિસ્ટમને સુદઢ આકાર આપ્યો છે. ડ્રગ્સ માફિયાઓએ વિશાળ અફીણના ખેતરો અને હેરોઈન ઉત્પાદન પરના તેમના નિયંત્રણ દ્વારા, આ પ્રદેશને વૈશ્વિક ડ્રગના વેપારમાં મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે સ્થાપિત કર્યો છે. તાજેતરના દાયકાઓમાં મેથામ્ફેટામાઇન જેવી કૃત્રિમ દવાઓનું ઉત્પાદન વધ્યું છે, ખાસ કરીને દવા જેવી લાગતી ગોળીઓના સ્વરૂપમાં. ઘણીવાર ચીનના સહયોગ સાથે આ દવાઓનું ઉત્પાદન થઈને તે દક્ષિણપૂર્વ એશિયા અને તેનાથી આગળના બજારોમાં છલકાઈ ગઈ છે. યુનાઈટેડ વા સ્ટેટ આર્મી (ેંઉજીછ), શાન રાજ્યમાં એક શક્તિશાળી લશ્કર છે, એણે આ પરિવર્તનમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે અને આ પ્રદેશને હેરોઈન અને મેથામ્ફેટામાઈન બંનેના મુખ્ય ઉત્પાદક તરીકેના સ્વરૂપમાં ફેરવ્યો છે.

આ મોટા પાયે થઈ રહેલા ડ્રગના વેપારની અસરો ભારત ઉપર ગંભીર રીતે પડે છે. પૂર્વોત્તર રાજ્યો ખાસ કરીને મણિપુર, મિઝોરમ, નાગાલેન્ડ અને આસામ; આ ગેરકાયદે ડ્રગ્સ માટે પરિવહન માર્ગો અને બજારો બની ગયાં છે. આ વિસ્તારોમાં દવા જેવી ડ્રગ્સની ઘૂસણખોરીએ વ્યસનના વધતા દર અને હેરફેરના નેટવર્કમાં સ્થાનિક બળવાખોર જૂથોની સંડોવણી સાથે સામાજિક અને સુરક્ષા પડકારોમાં વધારો કર્યો છે. રોહિંગ્યા જેવી સંવેદનશીલ વસ્તીનો ડ્રગના વેપારમાં પ્યાદા તરીકે ઉપયોગ કરીને, સરહદો પાર કરીને બાંગ્લાદેશ અને ભારતમાં ડ્રગ્સની દાણચોરી દ્વારા પરિસ્થિતિ વધુ જટિલ બની રહી છે.

મ્યાનમારમાં ડ્રગના વેપારની જટિલતા અને સમગ્ર પ્રદેશમાં તેની અસરને ઓછી આંકી શકાતી નથી. શાન રાજ્યની અંદર સત્તાનું વિભાજન, વિવિધ ડ્રગ બ્રાન્ડ્સના પ્રસાર અને એક કડક નિયંત્રણ એકમની ગેરહાજરીએ પરિસ્થિતિને વધુ અસ્તવ્યસ્ત બનાવી છે. જેમ જેમ કોકાંગના પરંપરાગત માફિયાઓ ઝાંખા પડી રહ્યા છે, તેમ તેમ ખંડિત અને વિકેન્દ્રિત ડ્રગ હેરફેરનો એક નવો યુગ ઉભરી આવ્યો છે, જે સત્તાધીશો માટે વેપારને અંકુશમાં લેવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે.

(૨)

ભારતમાં જંગલો સાથે આદિવાસીઓનો સંબંધ સહઅસ્તિત્વના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. ઐતિહાસિક રીતે, જંગલો અને જંગલ વિસ્તારો આદિવાસી આદિવાસીઓના પરંપરાગત રહેઠાણ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતા હતા, પરંતુ જૈવવિવિધતા અને વન્યજીવન સંરક્ષણ માટે 'આરક્ષિત વિસ્તારો'ના ખ્યાલ સાથે તેમને તેમના પરંપરાગત રહેઠાણમાંથી દૂર કરવાનું કામ વર્ષોેથી ચાલી રહ્યું છે. ભારતીય વન અધિનિયમ ૧૮૬૫ દ્વારા લાવવામાં આવેલી વસાહતી વન નીતિને કારણે, જંગલ વિસ્તારનો મોટો હિસ્સો સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ આવ્યો, જેના કારણે લાખો વનવાસીઓના પરંપરાગત દાવાઓ અમાન્ય થઈ ગયા.

સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ 'આરક્ષિત વિસ્તારો' જાહેર કરવાના નિયમો અને પ્રક્રિયાઓને સંપૂર્ણપણે અવગણવામાં આવી હતી. 'આરક્ષિત જંગલ' જાહેર કરવા માટે, 'ભારતીય વન અધિનિયમ-૧૯૨૭'ની કલમ ૪થી ૨૦ હેઠળ લાંબી પ્રક્રિયાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. સરકાર અધિનિયમ હેઠળ પ્રારંભિક સૂચના બહાર પાડે છે કે ચોક્કસ જમીનને આરક્ષિત જંગલ તરીકે જાહેર કરવાની છે અને ફોરેસ્ટ સેટલમેન્ટ ઓફિસર સ્થાનિક સમુદાયના તમામ અધિકારોને સ્વીકારીને અથવા નકારી કાઢીને તેનો નિકાલ કરે છે.

ભારતીય વન અધિનિયમ - ૧૯૨૭ની કલમ ૨૮ હેઠળ ગામડાના જંગલને ગ્રામવન કહેવામાં આવે છે. જ્યારે સરકાર ગ્રામ સમુદાયના ઉપયોગ માટે 'આરક્ષિત જંગલ' અથવા અન્ય કોઈ જમીન ફાળવે છે, ત્યારે તે જમીન ગામની જંગલ જમીન હેઠળ વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. ગ્રામવન એટલે રાજ્ય સરકાર દ્વારા ગ્રામ્ય સમાજને વિધિવત રીતે સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવેલ જંગલ. કેટલાક કિસ્સાઓમાં ગામડાનું જંગલ અને વન ગામ શબ્દો એકબીજાના બદલે વાપરવામાં આવે છે, જ્યારે ગ્રામ્ય વન કાયદા હેઠળ એક કાનૂની શ્રેણી છે, વન ગામ માત્ર એક વહીવટી શ્રેણી છે.

વર્ષ ૨૦૦૨માં, વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલયે 'ગોડા બર્મન વિરુદ્ધ ભારત સરકાર'ના મામલામાં સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલા ૧૯૯૬ના ચુકાદાનું ખોટું અર્થઘટન કર્યું હતું કે અતિક્રમણ કરનારાઓને 'આરક્ષિત વિસ્તાર'ના જંગલોમાંથી એક જ સમયમાં હાંકી કાઢવા જોઈએ. ખરેખર તો સર્વોચ્ચ અદાલતે અતિક્રમણ કરનારાઓને બહાર કાઢવાનો આદેશ આપ્યો ન હતો. વન અને પર્યાવરણ મંત્રાલય આશરે ૧.૫ લાખ હેક્ટર જંગલની જમીનમાંથી વનવાસીઓને બહાર કાઢવાનું સ્વીકારે છે. ૨૦૦૨-૨૦૦૬ સુધીમાં, લગભગ ત્રણ લાખ આદિવાસી પરિવારોને જંગલમાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યા છે અને નવા 'આરક્ષિત વિસ્તારો'ની રચના કરવામાં આવી છે. એકલા મધ્યપ્રદેશમાં અત્યાર સુધીમાં ૧૨૫ ગામ બળીને રાખ થઈ ગયા છે.

અગાઉ એવું માનવામાં આવતું હતું કે વન સંરક્ષણ માટે વનવાસીઓને જંગલમાંથી હાંકી કાઢવા જરૂરી છે. પ્રથમ વખત, વન અધિકાર અધિનિયમે ઇકોસિસ્ટમને સુરક્ષિત કરવાની રીતમાં ફેરફાર કર્યો. આ કાયદાની પ્રસ્તાવના સ્પષ્ટ કરે છે કે જંગલમાં વસતા સમુદાયો માત્ર વન ઇકોલોજીનો ભાગ નથી, પરંતુ જંગલોના સંરક્ષણ માટે જરૂરી છે. 'વન અધિકાર અધિનિયમ' સ્પષ્ટપણે ઓળખે છે કે આદિવાસી સમુદાયની ખાદ્ય સુરક્ષા અને આજીવિકા સુનિશ્ચિત થવી જોઈએ. કાયદામાં વધુમાં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે અગાઉ સરકારના વિકાસ કાર્યોને કારણે આદિવાસી લોકો અને વનવાસીઓને તેમની પૈતૃક જમીનોમાંથી બળજબરીથી વિસ્થાપિત થવું પડતું હતું. આદિવાસીઓ અને વનવાસીઓના કાર્યકાળ અને વિશેષ અધિકારોની પરની અસુરક્ષાને દૂર કરવાની જરૂર છે.