- 26 દેશોના સમૂહે વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા ઉભી કરી

- પ્રસંગપટ

- અમેરિકા અને ચીનમાં સ્પર્ધાત્મક વેપાર ક્ષેત્રો વિકસી રહ્યા છેઃ જો કે સરેરાશ નબળું ઉત્પાદન બાજી બગાડે તેવી ભીતિ

સમૃદ્ધ દેશોમાં નબળા ઉત્પાદન અને ભારત સહિત ઘણા વિકાસશીલ દેશોમાં ઔદ્યોગિકીકરણની પ્રક્રિયાના અકાળે અંતને કારણે મુક્ત વેપારનું રાજકીય દ્રશ્ય બદલાઈ ગયું છે. નિષ્ણાંતો કહે છે કે વૈશ્વિકીકરણનો આગળનો તબક્કો સેવાઓના વેપારમાંથી(સર્વિસસેક્ટર) ઉદભવશે જેને વૈશ્વિકીકરણ ૪.૦ નામ આપવામાં આવશે. પરંતુ ૨૦૨૦થી વેપારમાં સુધારો, ખાસ કરીને સેવા ક્ષેત્ર અને ક્રોસ બોર્ડર નાણાકીય પ્રવાહ સૂચવે છે કે વૈશ્વિકરણ ચાલુ રહેશે પરંતુ નોંધપાત્ર રીતે ધીમી ગતિએ. આ ગતિ વૈશ્વિક નાણાકીય કટોકટી પહેલા કરતાં ધીમી હોવાની શક્યતા હતી અને ભૌગોલિક-આર્થિક કારણોને લીધે પ્રાદેશિક પ્રકૃતિમાં રહી શકે છે.

આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ સેવાઓ બિઝનેસ વૃદ્ધિને આશ્ચર્યચકિત કરી શકે છે પરંતુ તેની અસર હજુ સુધી સ્પષ્ટ નથી. વર્તમાન વૈશ્વિક વેપાર પ્રણાલીમાં સંરક્ષણવાદ વધી રહ્યો છે અને કોવિડ અને યુક્રેન યુદ્ધે સપ્લાય ચેનને આંચકો આપ્યો છે. આપણા દેશમાં અને મિત્ર દેશોમાં ઉત્પાદન કરવાના પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે, ખાસ કરીને સેમિકન્ડક્ટર  વગેરે જેવા મહત્વપૂર્ણ વ્યૂહાત્મક ક્ષેત્રોના કિસ્સામાં. જોકે, કોમોડિટીના મામલામાં તમામ નિયંત્રણો હોવા છતાં વેપાર વધી રહ્યો છે. 

વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WTO)ની સ્થાપના ૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૯૫ના રોજ થઈ હતી. તેને બીજા વિશ્વ યુદ્ધના અંત પછી સૌથી મોટા આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર સુધારા તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું હતું. આ એટલા માટે છે કારણ કે તેણે વેપારમાં સેવાઓ અને બૌદ્ધિક સંપદાને સમાવવા માટે ટેરિફ્સ એન્ડ ટ્રેડ (GATT) પરના જનરલ એગ્રીમેન્ટનો વિસ્તાર કર્યો છે. વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશનની શરૂઆત પછી, વિવાદના નિરાકરણની નવી પ્રક્રિયાઓ શરૂ થઈ. આનાથી ત્રણ મુદ્દા ઉભા થયા. પ્રથમ, ચીનને 'વિકાસશીલ અર્થતંત્ર' તરીકે સતત ચિત્રિત કરવું. બીજું, ચીન દ્વારા ખાસ સબસિડીવાળા રાજ્ય-માલિકીના સાહસોના ઉપયોગથી તેને અન્યાયી લાભો મળ્યા અને બજાર અર્થતંત્ર બનવા તરફ તેની પ્રગતિ ધીમી પડી. ત્રીજું, એવા આક્ષેપો છે કે વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશન એપેલેટ બોડી ખૂબ આગળ વધી ગઈ છે.

કરાર સુધી પહોંચવામાં વાટાઘાટોના દોહા રાઉન્ડની નિષ્ફળતા છતાં, વૈશ્વિક વ્યાપારનું કદ બમણાથી વધુ અને વૈશ્વિક ટેરિફમાં ૨૦૦૮ની વૈશ્વિક નાણાકીય કટોકટી સુધી ઘટાડો થયો. ત્યારથી, પ્રાદેશિક વેપાર કરારો જેમ કે પ્રાદેશિક વ્યાપક આથક ભાગીદારી (RCEP) અને ટ્રાન્સએટલાન્ટિક ભાગીદારી માટે વ્યાપક અને પ્રગતિશીલ કરાર આગળ વધ્યા છે.વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશનએ વિવાદોના સમાધાન માટે વધુ ઔપચારિક પ્રણાલી રજૂ કરી. આમાં નિષ્ણાતોની અપીલ બોડીનો સમાવેશ થાય છે જે વિવાદોનો નિર્ણય કરે છે, પરંતુ તે સિસ્ટમ હવે માન્ય નથી. તે વિકાસશીલ દેશની સ્થિતિને મંજૂરી આપે છે, જે ચોક્કસ સમયગાળા માટે વિશેષ છૂટ આપે છે. દોહા રાઉન્ડ મંત્રણામાં સમજૂતીનો અભાવ હોવા છતાં, વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશન સિસ્ટમ સારી રીતે કામ કરી રહી હતી. જો કે, પછીથી સમસ્યાઓ શરૂ થઈ. ચીન જેવા કેટલાક દેશોએ પોતાને વિકાસશીલ દેશો તરીકે ઓળખાવવું અયોગ્ય માન્યું કારણ કે તેમની પાસે વિશાળ વેપાર સરપ્લસ છે. 

અમેરિકાએ અપીલ બોડીમાં નવા સભ્યોની નિમણૂક અટકાવી દીધી છે, જેના કારણે કામગીરી પ્રભાવિત થઈ રહી છે. ચીન અને યુરોપિયન યુનિયન સહિત ૨૬ દેશોના સમૂહે બહુપક્ષીય ઇન્ટરિમ અપીલ આર્બિટ્રેશન એગ્રીમેન્ટ નામની વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા બનાવી છે પરંતુ તેમના નિર્ણયો તે લોકો પર લાગુ પડતા નથી જેઓ તેમાં પક્ષકાર નથી. તાજેતરના વર્ષોમાં, તેણે એકપક્ષીય રીતે ટેરિફમાં વધારો કર્યો છે અને બાકીના લોકોએ પ્રતિકાર કર્યો છે, જેણે વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશનની કામગીરીને અસર કરી છે.

ભારતે મુક્ત વેપાર કરારોમાં વધુ વિશ્વાસ રાખવો પડશે. યુનાઇટેડ કિંગડમ, યુરોપિયન યુનિયન અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સાથે કરાર જરૂરી રહેશે. આરસીઈપીમાં જોડાવું એ પણ એક વિકલ્પ છે પરંતુ તે પછી ભારતીય બજાર ચીનની આયાતથી ભરાઈ જશે. યુરોપિયન યુનિયનની કાર્બન બોર્ડર એડજસ્ટમેન્ટ સિસ્ટમ અને અમેરિકાના ઊંચા ટેરિફ અને ચીન દ્વારા સબસિડી-આધારિત નિકાસ મોડલના સતત પ્રયાસને કારણે વધતા સંરક્ષણવાદના ભય વચ્ચે, વેપાર નિયમો પર વૈશ્વિક સર્વસંમતિની શક્યતા ઓછી છે.